|
Kirish. Fanning predmeti maqsadi va vazifalari
Режа
1
2
3
Ishlab chiqarish tadbirkorligi xilma-xildir. Har qanday bizni qayta ishlab chiqarish sikli–mahsulot va xizmatning ishlab chiqarish, tovarlarni almashtirish va taqsimlash, ularni iste’mol qilish bilan u yoki bu darajada bog‘liq bo‘lgani uchun tadbirkorlik faoliyatining quyidagi turlarini: ishlab chiqarish, tijorat va moliyaviy tadbirkorlikni ajratib ko‘rsatish mumkin.
Bundan tashqari keyingi o‘n yilliklarda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning hammasida tadbirkorlikning maslahat-konsultativ turi(konsalting) alohida mustaqil turga aylanmoqda. Shu bilan bir vaqtning o‘zida tadbirkorlikning sanab o‘tilgan turlari bir nechta kichik turlarga bo‘linadi. Umumiy tasavvurda tadbirkorlikning turlari va kichik turlarini 3-chizma jadvaldagi ko‘rinishda tasvirlash mumkin (quyidaga/qaralsin).
Ishlab chiqarish tadbirkorlikni yetakchi turi deb atash mumkin. Bunda mahsulot, tovarlar ishlab chiqariladi. Biroq bozor iqtisodiyotiga o‘tishda aynan shu faoliyat sohasi eng ko‘p salbiy o‘zgarishlarga duchor bo‘ldi: xo‘jalik aloqalari uzildi, moddiy-texnik ta’minot buzuldi, mahsulotni sotish keskin pasaydi, korxonalarning moliyaviy ahvoli yomonlashdi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning birinchi yillarda tijorat tadbirkorligi jadal rivojlandi. U tovarlar va xizmatlar bilan xarakterlanadi. Bunda tezroq natijaga erishish mumkin. Ilgari kun tomondan cheklangan bu soha asosan xususiy, yakka tartibdagi tadbirkorlik sifatida shiddat bilan rivojlana boshladi. Bu sohaga ko‘plab chaqqon, tashabbuskor, kuchga to‘la odamlar o‘z kuchlarini yo‘naltirdilar. Ba’zan ularning orasida ilgari “soyadagi” iqtisodga mansub deb hisoblashgan odamlarni firmaga, odatda, 10-12 foiz rentobillikni ta’minlasa, tijorat firmalari 20-30 % hatto undan ham ortiq rentabillikka erishishlari mumkin.
Moliyaviy (yoki moliya-kredit) tadbirkorligi tadbirkorlik faoliyatining alohida turidir. Uning faoliyat sohasi–muomala, qiymatlar almashinuvidir. Moliyaviy faoliyat ishlab chiqarish faoliyatiga ham, tijorat faoliyatiga ham kirib boradi, biroq u bank, sug‘urtasini va boshqa shakllarda mustaqil ham bo‘lishi mumkin.
Moliyaviy bitim tadbirkorlik faoliyatining oldingi turlaridek uncha katta rentabillik me’yorini ko‘zda tutmaydi: bu kattalik 5-10 foizni tashkil etishi mumkin.
Keyingi yillarda maslahat tadbirkorligi kabi istiqbolli shakl rivojlanmoqda. U ko‘plab yo‘nalishga ega va uning bizning mamlakatimizda rivojlanish darajasini boshqa mamlakatlardagisi bilan solishtirib shunday xulosa chiqarish mumkinki, yaqin yillarda konsalting shiddat bilan rivojlanish yo‘lini bosib o‘tadi.
Nisbatan mustaqil bo‘lgan tadbirkorlik faoliyati turlari o‘zaro chambarchas bog‘lanib, bir-birini to‘ldiradilar. Bunda ustuvorlikni tadbirkorlik faoliyatining hamma turlarini belgilab beruvchi va eng murakkabi bo‘lgan ishlab chikarish tadbirkorligiga berish kerak. 3-chizmadan ko‘rinib turganidek, ishlab chiqarish tadbirkorligiga innovatsion, ilmiy–texnik faoliyat, bevosita tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish, ularning ishlab chiqarish uchun ishlatish, shuningdek bu sohalardagi axborot faoliyati kiradi. Ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanishni istagan har qanday tadbirkor konkret qaysi tovarlarni ishlab chiqarishi, qaysi xizmat turlarini ko‘rsatishni xohlashini belgilab olishi kerak. So‘ngra bu tadbirkor marketing faoliyatiga kirishadi. Tovarlarga bo‘lgan ehtiyoj iste’molchilar, tovarlarning xaridorlari, ulgurchi, ulgurchi–chakana savdo tashkilotlari bilan aloqaga kirishadi. Tadbirkor va tovarning bo‘lajak xaridorlari o‘rtasida tuzulgan kontrakt muzokaralarini rasmiy (farmal) yakuni bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bunday kontrakt tadbirkorlik (xavfi) tavakalni eng kam (minimal) darajaga tushuradi. Aks holda tadbirkor tovar ishlab chiqarish bo‘yicha faoliyatini faqat og‘zaki kelishuvga ega bo‘libgina boshlaydi. Endigina yuksalayotgan bozor munosabatlari sharoitida og‘zaki kelishuvlarning ishonchliligi uncha katta emas, (tavakal) esa sezilarli darajada baland.
Ishlab chiqarish tadbirkorligining navbatdagi bosqichi ishlab chiqarish omillarini sotib olish yoki ijaraga olish (yollash). Ishlab chiqarish tadbirkorligi agar olinadigan foyda yig‘indilar xarajatlaridan 10-15 foizdan ortiq bo‘lgandagina ijobiy ma’noga ega bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
