Kirish audit va auditorlik faoliyatining mohiyati

1. Audit va auditorlik faoliyatining mohiyati
Audit keng manoda o‘ziga xos izlanish tekshirish va nazorat tizimi bo‘lib keyinchalik uning natijalari to‘g‘risida uni tashabbuskorini kerakli axborot ma’lumotlari bilan taminlash hisoblanadi.
Auditning xalqaro standartlariga muvofiq moliyaviy yoki buxgalteriya auditi iqtisodiy hodisa va voqeliklar to‘gʻrisidagi ma’lumotlarni to‘g‘riligini isbotini baholash va bu ma’lumotlarni belgilangan mezonlarga mos kelishi darajasini aniqlash uni natijalari bilan qiziquvchi foydalanuvchilarni ta’minlash tizimi hisoblanadi.
Oʻzbekiston respublikasi auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonunga muvofiq auditorlik faoliyati-korxona va xo‘jaliklarni buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarini mustaqil va holisona tekshirish bo‘yicha tadbirkorlik faoliyati hisoblanadi.
Odatda audit nazariyasi va uning auditorlik xizmatlarining ma’lum turlariga ilova bo‘lgan amaliy audit farklanadi. Agar audit nazariyasida uning umumiy qoidalari, tamoyillari, iqtisodiy mohiyati, tabiati, belgilanishi, foydalanish sohasi, uslubiyoti va amalga oshirish vositalari va xakazolar o‘rganilsa amaliy auditda esa ana shularni barchasini xo‘jalik subyektlarini faoliyatini va uning natijalarini aks ettiruvchi moliyaviy hisobot koʻrsatkichlarini ma’lum jihatdan o‘rganish va tekshirish usullari, vositalari orqali bevosita amalga oshiradi.
Vaxolanki iqtisodiy ma’lumotlar eng avvalo korxona iqtisodiy resurslari holati va uning ishlatilishi to‘g‘risidagi hisob ma’lumotlari uning moliyaviy hisobotlarida jamlanarkan va umumlashtirilarkan auditor uning obyektivligiga va xaqqoniyligiga baho berish lozim bo‘ladi. Aks xolda korxona biznesini tekshirish va ekspertizadan oʻtkazish oʻz mazmun mohiyatini yoqotadi.
Amaliy audit to‘g‘risidagi tassavur so‘nggi vaqtlarda u yoki bu sohani holatini ekspertizadan o‘tkazish va nazorat qilish tizimi sifatida anchagina kengaydi. Misol uchun texnik tizimni holatini (texnik xavfsizlik, energiya ta’minoti) auditdan o‘tkazish ekologiya auditi, xodimlar audit va xakazolar shular jumlasidandir. Ularning har bir o‘ziga xos o‘rganish xususiyati foydalanish sohasi alohida ma’lumotlarni shakllantirish va ularni to‘g‘riligini tekshirish usullarini mujassam etadi.
Xo‘jalik ishlab chiqarish-moliyaviy faoliyatini amaliy auditi meyoriy qonun xujjatlariga, korxona hisob siyosatiga, hisob va hisobot ma’lumotlarini uning iqtisodini haqiqiy holatiga mosligini dalillar asosida baholash hisoblanadi. Bu narsa xo‘jalik subyektini egalariga unga tegishli bo‘lgan korxona boshqaruvi sifatiga mulkining holati va undan samarali foydalanish darajasini baholash va korxonaning bozor qiymatini aniqlash imkonini beradi.
Auditorning korxonaning yillik aksiyadorlik yigʻilishidagi oʻqib eshittirilgan xulosasiga asosan korxona egalari va aksiyadorlari tomonidan korxona boshqaruvining qay darajada oʻz vazifasifsini uddalay olayotgani, uning ishining samaradorligiga baho berilib, kelajakda menedjerlarni oʻz lavozimlarida qolishi yoki qolmasligi, ragʻbatlantirilishi ularning ish funksiyasini va tarkibini oʻzgartirilishi toʻgʻrisidagi qarorlar qabul qilinadi. Auditorning xulosasiga asosan nafaqat uning xodimlarini taqdiri qolaversa korxona kelajagi xam aniqlanadi.
Auditor tekshirish jarayonida nafaqat korxona buxgalteriyasidaa hisobga olinayotgan va tekshirishga qabul qilinayotgan boshlangʻich hujjatlarni maʼlumotlarini toʻgʻriligini ularni umumlashtirilishi yani qayta ishlanishini rasmiy jihatdangina koʻrib chiqadi balki ushbu maʼlumotlarni iqtisodiy mohiyatiga eng avvalo qay darajada korxona xoʻjalik moliyaviy holatini tavsiflovchi moliyaviy hisobotlarga tasirini oʻrganadi.
Bundan tashqari korxona mulkdorlarining va boshqaruvining talabiga koʻra audit korxona xoʻjalik moliyaviy faoliyatini yalpi yoki maqsadli tahlil tartibida oʻtkazilishi natijasida uning rivojlanishi boʻyicha takliflar ishlab chiqilishi, soliqlarni optimallashtirish, boshqaruv tarkibini oʻzgartirish mumkin.
Amaliy auditning vazifasi quydagilarni hisoblanadi:
• buxgalteriya hisobini yuritish boʻyicha oʻrnatilgan qoidalarga amal qilinishi moliyaviy -xoʻjalik muomalalarini buxgalteriya hisobida toʻliq va toʻgʻri hisobga olinishini tekshirish;
• korxona buxgalteriya hisobini va moliyaviy hisobotlarni toʻgʻri tuzilishiga koʻmak koʻrsatish;
• buxgalteriya hisobi, hisoboti maʻlumotlaridagi soliq toʻlovlaridagi va moliyaviy hisoblardagi xatoliklar va qamchiliklarni aniqlash;
• mijozlarga mehnat, moliya, soliq, bank qonunchiligi boʻyicha kerakli maslaxatlar berish va ular bilan tanishtirish;
• mijoz korxona ishlab chiqarish xoʻjalik-moliyaviy faoliyatini tahlil qilish.
Buyurtmachining iltimosiga koʻra auditorning vazifalar doirasi auditorlik tekshirishni oʻtkazish bilan nomuvofiq boʻlgan xizmatlar hisobiga kengayishi mumkin.
Amaliy auditning bosh maqsadi korxonalar hisobotlarini xaqqoniyligini va ular tomonidan amalga oshirilgan moliyaviy xoʻjalik muomalalarini amaldagi meyoriy taʼsis hujjatlariga xamda korxona hisob siyosatiga muvofiqligini aniqlash hisoblanadi. Shu oʻrinda auditor korxona moliyaviy holatini uni toʻlovga qobilligini amalga oshirilgan yoki kelgusida koʻzda tutilayotgan moliyaviy qoʻyilmalarni soliqlarni toʻgʻri hisoblanganligi va byudjetga toʻgʻri oʻtkazilganligini xarajatlarni optimalashtirish daromadni oshirish boʻyicha takliflarini berishi mumkin. Amaliy auditning funksiyasi tarkibiga davlat korxonalarini xususiylashtirish jarayonida ularni aktivlari va boshqa mulklarini baholash va aniqlashni xaqqoniyligini tekshirish xam kirishi mumkin.
Auditorlik va auditorlik faoliyatining mohiyati ISA 2001 xalqaro auditorlik standarti va O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi (yangi tahriri). 25.02.2021 yildagi O‘RQ-677-soni qonuni bilan belgilanadi.
Auditning koʻplab taʼriflari mavjud-ularning baʼzilari xalqaro va milliy rasmiy normativ hujjatlarda belgilangan, boshqa taʼriflar audit sohasidagi mutaxassislar tomonidan berilgan. Auditorlik faoliyati, auditorlik — tashkilotlar va yakka tartibdagi tadbirkorlarning buxgalteriya hisobi va moliyaviy (buxgalteriya) hisobotlarini mustaqil tekshirish uchun tadbirkorlik faoliyatidir.
Audit toʻgʻrisidagi qonunga muvofiq audit qonunchiligiga muvofiq vakolatli davlat organlari tomonidan amalga oshirilgan moliyaviy (buxgalteriya) hisobotlarining ishonchliligi ustidan davlat nazoratini oʻrnini bosmaydi. Xuddi shu qonunga koʻra, auditor vakolatli organ tomonidan belgilangan malaka talablariga javob beradigan va auditorning malaka sertifikatiga ega boʻlgan shaxsdir.
Auditor auditorlik tashkilotining xodimi yoki auditorlik tashkiloti tomonidan fuqarolik shartnomasi asosida ishlashga jalb qilingan shaxs yoki yuridik shaxs tashkil etmasdan oʻz faoliyatini amalga oshiruvchi yakka tartibdagi tadbirkor sifatida auditorlik faoliyatini amalga oshirishga haqlidir.
Shaxsiy auditor auditorlik faoliyatini amalga oshirishga, shuningdek auditorlik bilan bogʻliq xizmatlarni koʻrsatishga haqlidir. Yakka tartibdagi auditor tadbirkorlik faoliyatining boshqa turlarini amalga oshirishga haqli emas.
Auditorlik tashkiloti—auditni amalga oshiruvchi va audit bilan bogʻliq xizmatlarni koʻrsatuvchi tijorat tashkiloti. Yaqin vaqtgacha auditorlik faoliyatini nazorat qilgan va muvofiqlashtirgan xalqaro tashkilotlardan biri xalqaro buxgalterlar Federatsiyasining (IFAC) Audit amaliyoti qoʻmitasi boʻlib, u barcha yirik professional buxgalteriya tashkilotlari vakillaridan iborat edi. Qoʻmita 1976-yildan 1991-yilgacha auditorlik standartlari va koʻrsatmalarini oʻrnatish uchun javobgardir; hozirda ushbu funksiya auditorlik amaliyoti Kengashi tomonidan amalga oshiriladi. Audit amaliyoti qoʻmitasi auditning oddiy taʼrifini taklif qildi :
Audit bilan shug’ulanuvchi auditor — korxona auditini o'tkazadigan shaxs yoki kompaniya — va bunday xususiy shaxs yoki bunday kompaniyaning sheriklari amalga oshiradilar. Zarur hollarda "auditor" tushunchasi vakolat berish asosida ishlaydigan auditorlik xodimlarini ham o'z ichiga oladi..
Audit-bu ushbu muassasalarning belgilangan mezonlarga muvofiqligi darajasini aniqlash va manfaatdor foydalanuvchilarga audit natijalarini taqdim etish maqsadida iqtisodiy harakatlar va hodisalarning dalillarini obyektiv yigʻish va baholashning tizimli jarayoni .
Ushbu taʼrifda bir nechta asosiy fikrlar mavjud.
Birinchidan, baholash obyektiv boʻlishi kerak, yaʼni subyektiv omillar taʼsiridan mustaqil — maʼmuriyat, egalar (aksiyadorlar), kompaniya xodimlari va boshqalar. Ikkinchidan, auditor moliyaviy hisobotda keltirilgan maʼlumotlarning haqiqiy maʼlumotlarga muvofiqligi darajasini aniqlaydi, yaʼni moliyaviy hisobotdagi maʼlumotlarning toʻgʻriligi va haqiqiyligi toʻgʻrisida oʻz fikrini bildiradi va taqdim etilgan maʼlumotlarning mutlaq aniqligini tasdiqlamaydi. Uchinchidan, tekshirish muayyan shaxslarning manfaatlarini koʻzlab amalga oshiriladi. Tabiiyki, bu qiziqishlar har xil, baʼzan hatto qutblidir, shuning uchun obyektivlikni saqlash va barcha foydalanuvchilarning zarur va foydali maʼlumotlarga boʻlgan ehtiyojlarini qondirish uchun auditor tekshirilayotgan faktlarning mezon va standartlarga qay darajada javob berishini aniq belgilaydi. Xalqaro moliyaviy hisobotda bunday mezonlar buxgalteriya tamoyillari sifatida qabul qilinadi.
Auditorlik bilan auditorlik faoliyatining farqi shundaki, unda turli auditorlik xizmatlari ham koʻrsatiladi. Soʻnggi paytlarda asosiy eʼtibor korxonani boshqarish tizimi va eng avvalo ichki nazorat tizimi samaradorligini oshirishga qaratildi. Tizimli yondashuv yuqori sifatli auditorlik xizmatlarini rivojlantirishga yoʻl ochdi, yaʼni auditorlik tuzilmalari auditdan koʻra koʻproq konsalting faoliyati bilan shugʻullana boshladi. Audit va auditorlik faoliyati natijalari jihatidan ham farqlanadi. Audit natijasi moliyaviy hisobotlarning holati toʻgʻrisida xulosalar boʻlishi mumkin-balans moddalarining haqiqati, buxgalteriya hisobining ishonchliligi, biznes operatsiyalarining qonuniyligi va maqsadga muvofiqligi hamda auditorlik xizmatlarining natijasi — kelajakda obyektlarning mumkin boʻlgan holati, yaʼni prognoz iqtisodiy koʻrsatkichlar, tashkiliy tuzilmaning sifat xususiyatlari boshqarish, buxgalteriya hisobi va boshqarish tizimlari.
Auditorlik faoliyati-bu haqiqiy auditni oʻtkazish va tegishli ishlar va xizmatlarni koʻrsatish uchun tadbirkorlik faoliyati.
Audit-bu hisobotlarning ishonchliligi toʻgʻrisida fikr bildirish uchun buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarining mustaqil auditi.
Audit bilan bogʻliq ishlar va xizmatlar-bu auditorlar yoki auditorlik tashkilotlarining tadbirkorlik faoliyati boʻlib, ular quyidagi asosiy yoʻnalishlarni oʻz ichiga oladi: buxgalteriya xizmatlari; aslida audit boʻlmagan audit va imtihonlarni oʻtkazish xizmatlari; konsalting xizmatlari; oʻqitish va boshqa audit bilan bogʻliq xizmatlar. Ushbu tadbirlarning barchasi pudratchidan audit, buxgalteriya hisobi, iqtisodiy faoliyatni nazorat qilish va tahlil qilish, umuman moliya va iqtisodiyot, soliq solish va biznes huquqi sohalarida vakolatlarga ega boʻlishni talab qiladi.
O’zbekistonda auditning ikki shakli mavjud: majburiy va tashabbuskor. Auditorlik tekshiruvi tashkiliy-huquqiy shakllari va faoliyat turlaridan qatʼi nazar, har qanday yuridik shaxslarga, shuningdek yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shugʻullanadigan va yakka tartibdagi tadbirkorlar sifatida roʻyxatdan oʻtgan har qanday jismoniy shaxslarga nisbatan oʻtkazilishi mumkin. Yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkor sifatida roʻyxatdan oʻtgan yakka tartibdagi auditor majburiy audit oʻtkazishga haqli emas.
Auditning asosiy maqsadi kompaniyaning moliyaviy hisobotining ishonchliligi va haqqoniyligini aniqlash, shuningdek uning biznes qonunchiligi va soliq qonunchiligi qonunlari va qoidalariga muvofiqligini nazorat qilishdir.
Auditorlik faoliyatining taxminiy tavsifini tuzamiz (1-jadval)
1-jadval