Kirish audit va auditorlik faoliyatining mohiyati

1-rasm. Auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish tizimi¹
Buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzish auditorlik tashkiloti tomonidan amalga oshiriladigan mikrofirmalarning moliya-xo‘jalik faoliyati soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan tegishli auditorlik tashkiloti albatta jalb qilingan holda tekshiriladi. Bunda moliyaviy hisobotning to‘g‘riligi uchun auditorlik tashkiloti javob beradi. Qarorning 3-bandiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi auditorlik faoliyatini litsenziyalash maxsus vakolatli davlat organi etib tasdiqlangan va unga quyidagi funksiyalar yuklatilgan:
- o‘z vakolatlari doirasida auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlarni, shu jumladan auditorlik faoliyatining milliy standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash;
- auditorlik tashkilotlari tomonidan litsenziya talablari va shartlariga rioya qilinishini nazorat qilish;
- auditorlarning respublika jamoat birlashmasi bilan kelishgan holda auditorlar malaka sertifikatini olish uchun o‘qitish dasturlarini va malaka imtihonlari topshirish tartibini tasdiqlash;
- auditorlik faoliyatini amalga oshirishga berilgan litsenziyaning, auditorlar malaka sertifikatining amal qilishini to‘xtatib turish, to‘xtatish va bekor qilish;
- malaka sertifikatiga ega bo‘lgan auditorlar reestrini va auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan litsenziyaga ega bo‘lgan auditorlik tashkilotlari hisobini yuritish.
Auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish tizimining ikkinchi pog‘onasi - auditorlik faoliyatining milliy standartlarini (AFMS) va boshqa me’yoriy hujjatlarni o‘z ichiga oladi. Auditorlik faoliyati milliy standartlari (AFMS) - bu barcha auditorlik tashkilotlari o‘zlarining professional faoliyatlari jarayonida rioya qilishlari lozim bo‘lgan yagona asosiy tamoyillardir. Standartlar O‘zbekiston Respublikasi Moliyaviy Vazirligida Buxgalteriya hisobi, hisoboti va audit uslubiyoti boshqarmasi tomonidan ishlab chiqilib tasdiqlanadi va Adliya Vazirligida ro‘yxatga olinadi. O‘zbekiston Respublikasi Auditorlik faoliyati
Milliy Standartlari (AFMS) Auditning Xalqaro Standartlari - AXS (Intemational Standards of Auditing - ISAS) negizida ishlab chiqiladi va asosan auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazish qoidalarini belgilaydi. Bu qoidalar moliya- xo‘jalik faoliyatining barcha sub’ektlarida bir xil qo‘llaniladi. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida auditorlik standartlariga rioya qilish audit sifatini va uning natijalari ishonchliligini kafolatlaydi.
Auditorlik standartlarining ahamiyati quyidagilardan iborat:
- ularga rioya qilinganda auditorlik tekshiruvlarining yuqori sifatli bo‘lishi ta’minlanadi;
- auditorlik amaliyotiga yangi ilmiy yutuqlarni joriy qilishga yordam beradi;
- muayyan vaziyatlarda auditorlar qanday ish tutishlarini belgilab beradi..
Uchinchi pog‘ona - standartlarni tadbiq qilish uchun zarur hujjatlar to‘plami, ya’ni auditorlik tashkilotining ichki ishchi standartlaridan iborat. Bu hujjatlar standartlarni qo‘llash va standartlar asosida auditorlik faoliyatini tashkil etishga doir ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Ta’kidlash joizki, mustaqillikning dastlabki yillarida, qardosh mamlakatlar orasida birinchilardan bo’lib Respublikamizda auditorlik faoliyatida tubdan yangi bo‘lgan huquqiy - me’yoriy qonunchilik bazasi shakllantirildi va yaratildi. Ushbu yaratilgan qonunchilik bazasi mamlakatimizda auditorlik faoliyatini rivojlantirishda muhim bosqichlarini bosib o‘tishga asos bo‘ldi.
Mamlakatimizda auditorlik faoliyatini huquqiy-me’yoriy tartibga solish sohasidagi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan hamda auditorlik faoliyatini yuritishdagi tartiblarni keskin o‘zgarishi va rivojlanishiga turtki bo‘lgan me’yoriy hujjatlari qabul qilinganligiga qarab auditorlik faoliyati rivojlanishini bosqichlarga bo’lish mumkin.
Auditga oid adabiyotlarga e’tibor beradigan bo’lsak, mamlakatimizda auditorlik faoliyatining rivojlanish bosqichlarini 3 yoki 4 ta deb ta’riflaganlariga guvoh bo’lamiz. Mening fikrim bo’yicha bu ma’lumotlar orasida eng ishonchli va to’g’risi Do’smuratovning fikridir. Chunki auditorlik faoliyatining rivojlanishini me’yoriy hujjatlarga bog’lagan holda ajratish lozim.
Iqtisod fanlari nomzodi, dotsent R. D. Do‘smuratovning ta’kidlashicha, respublikamizda auditorlik faoliyatini me’yoriy-huquqiy tartibga solishning rivojlanishi quyidagi uch bosqichga ega (1-jadval):

1-jadval