Kirish 1-bob. Bilish faoliyat tamoyili. Bilish faoliyat tuzilishi

1.2 Kognitiv faoliyat
Talabaning bilish (tarbiyaviy) faoliyati bilim olishga intilishda, bilim olish yo'lidagi qiyinchiliklarni yengib o'tishda, aqliy mehnatda o'z ixtiyoriy sa'y-harakatlari va kuchini maksimal darajada qo'llashda namoyon bo'ladi.
Psixologlarning fikriga ko'ra, maktab o'quvchisining kognitiv faoliyati tug'ma va doimiy xususiyat emas, u dinamik rivojlanadi, maktab, do'stlar, oila, mehnat va boshqa ijtimoiy omillar ta'siri ostida o'sib borishi va orqaga qaytishi mumkin. Faoliyat darajasiga o'qituvchining o'zaro munosabati va uning sinfda talabalar bilan muloqot qilish uslubi, o'quvchining o'quv faoliyati va kayfiyati kuchli ta'sir qiladi (o'qishdagi muvaffaqiyat va ijobiy his-tuyg'ular kognitiv faollikni oshiradi). Shu sababli, turli darslarda bir o'quvchi uchun qaysi o'qituvchi o'qitishi, nimani o'rgatish va qanday o'rgatish, sinfni qanday faollashtirishni bilishiga qarab, bilish faoliyati keskin o'zgaradi. Innovatsion o‘qituvchilar Sh. A. Amonashvili, I. P. Volkov, E. N. Ilyin, S. N. Lisenkova, V. F. Shatalov, ularning izdoshlari va boshqa tajribali amaliyot o‘qituvchilari buni isbotlaydilar.
Kognitiv faoliyatni faollashtirish deganda o'qituvchining maktab o'quvchilarining o'quv faolligi darajasini oshirish, ularning o'quv faoliyatini rag'batlantirishga qaratilgan maqsadli pedagogik faoliyati tushuniladi. O‘qituvchining o‘quvchilarni qunt bilan o‘rganishga undaydigan, o‘qishga, bilim olishga ijobiy munosabatni shakllantirishga xizmat qiladigan harakatlari faollashtirish vositasidir.
Albatta, o‘quvchilarning bilish faolligi darajasi o‘zlariga, ularning tarbiyasi, ongi, qiziquvchanligi, irodaviy harakatlariga ham bog‘liq, chunki o‘quvchi nafaqat ta’lim jarayonining obyekti, balki sub’ekti hamdir [3].


2-BOB. O'QUV MATERIALINI O'RGANISHDA MUAMMOLI VAZIYAT YARATISH
2.1 O'quv materialini o'rganishda muammoli vaziyat yaratish

Maktab o`quvchilarini o`qitishni tashkil etish metodida muammoli ta`lim katta ahamiyatga ega. K. D. Ushinskiy ta'lim berishda bolaning mustaqil fikrini rag'batlantirishga, uni haqiqatni izlashga undashga jiddiy e'tibor berish kerak deb hisoblardi. “O‘quvchi boshining mustaqilligi, – ta’kidlagan edi ulug‘ ustoz, – har qanday samarali o‘qitishning yagona mustahkam poydevori”. Uning eng muhim elementlari quyidagilardir:

- muammoli vaziyatni yaratish va kognitiv vazifani aniqlash;
- kognitiv muammoning echimini topish va yangi bilimlarni o'zlashtirishga qaratilgan o'quvchilarning mustaqil aqliy faoliyatini qo'zg'atish;
- trening va ijodiy mashqlar jarayonida yangi bilimlarni kengaytirish, chuqurlashtirish va takomillashtirish;
- izlanish muammosini hal qilish jarayonida ham, o'quv va ijodiy mashqlar tizimida ham yangi bilimlarni o'zlashtirish uchun aqliy faoliyat usullarini talabalarning bilishi va o'zlashtirishi.
Kognitiv faollikni yuzaga keltiradigan va rag'batlantiradigan muammolar nafaqat fikrlashni faollashtirish vositasi bo'lib xizmat qiladi, balki ko'pincha odamning moyilligi va qobiliyatining rivojlanishini belgilaydi.
Biroq, har bir savol, vazifa yoki qarama-qarshilik muammoli vaziyatni yaratmaydi. Agar talaba ma'lum bir savol yoki topshiriqga tayyor javobga ega bo'lsa, bu erda allaqachon ma'lum bilimlarni eslash va takrorlashdan tashqari, aslida hech qanday aqliy harakat talab etilmaydi. Kognitiv muammo talabani o'z bilimlari doirasidan tashqariga olib chiqishi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, unda izlanishni, aqliy faoliyatni talab qiladigan noma'lum narsa bor.
Kognitiv vazifaning mavjudligi muammoli vaziyatning xususiyatlaridan faqat biridir. Gap shundaki, talabalarni bilimlari doirasidan tashqariga olib chiqish va ularning oldiga kognitiv savollarni qo'yish qiyin emas, lekin ularning fikrlashi "qo'shilmagan" bo'lib qolishi mumkin. Talabalarning kognitiv faoliyatini "yoqish" va uni yuzaga kelgan muammoni hal qilishga yo'naltirish uchun unda nimadir ma'lum bo'lishi kerak, fikr yuritish, ijodiy izlanish uchun ba'zi boshlang'ich ma'lumotlar berilishi kerak. Muammoli vaziyat faktlarning yangiligi va yorqinligi, kognitiv vazifaning g'ayrioddiyligi va boshqalardan iborat ma'lum bir psixologik elementni o'z ichiga olishi muhimdir. o‘quvchilarda bilim izlanishga bo‘lgan qiziqish va istaklarini uyg‘otish maqsadida.
O'quv materialining mazmuniga, o'quvchilarning psixologik va yosh xususiyatlariga qarab, muammoli vaziyatni yaratishning turli usullari mavjud. Ularni ko'rib chiqing:
1. Analogiyalar usuli.
Bunday holda, biz yangi muammolarni hal qilish uchun talabalarning kundalik tajribasiga tayanamiz yoki ilgari olingan bilimlarni yangilaymiz.
2. Induktiv, analitik-sintetik usul.
Talabalar hodisa va faktlarni mustaqil ravishda tekshirib, kerakli ilmiy xulosalar chiqaradilar. Shunday qilib, "Lishayniklar" mavzusini o'rganishda o'quvchilar o'qituvchining hikoyasidan olimlar uzoq vaqt davomida oddiy o'simlik uchun likenlarni olib, ularni moxlarga bog'lashganligini bilib oladilar. Faqat 1867 yilda. Rus olimi A.S. Famintsyn va O.V. Baronetskiy xanoriya likenlaridan yashil hujayralarni ajratib olishga muvaffaq bo'ldi va ular nafaqat liken tanasidan tashqarida yashashi, balki bo'linish va sporalar bilan ko'payishini ham aniqladi. Shuning uchun yashil liken hujayralari mustaqil o'simliklar, suv o'tlari. Muammoli vazifa tuzilgan: likenlar nima? Ular qaysi o'simliklar guruhiga berilishi kerak?
3. O‘rganilayotgan tajribalar, o‘rganilayotgan materialni tahlil qilish asosida u yoki bu o‘rganilayotgan hodisani belgilovchi sabablarni topish.
Mana shunday vazifalarga misollar: uch yuz yildan ko'proq vaqt oldin olim Van Helmont tajriba o'tkazdi: u qozonga 80 kg tuproq qo'ydi va uni tortgandan keyin unga tol novdasini ekdi. Tol 5 yil davomida hech qanday ozuqa olmasdan o'sdi, lekin faqat tuzi bo'lmagan suv bilan sug'orildi. Tolni 5 yildan so‘ng tortgandan so‘ng, olim tolning vazni 65 kg ga oshganini, qozondagi yerning og‘irligi esa atigi 50 g ga kamayganini aniqladi. Nima uchun bunday hodisa yuz berdi?
Amyobalar ikkita kolbaga solingan: birida buloq suvi, ikkinchisida qaynatilgan suv. Kolbalardan birida, bir muncha vaqt o'tgach, amyoba o'ldi. Nima uchun amyobalar kolbalardan birida nobud bo'lganini qanday izohlaysiz?
4. Muammoli masalani ilgari surish.
Ushbu uslub muammoni hal qilish va yangi bilimlarni olish uchun ilgari o'rganilgan printsip yoki naqshni ijodiy qo'llash zarur bo'lganda qo'llaniladi.
Vazifalarga misollar:
• Agar gaz almashinuvi ular orqali emas, balki tuxum qobig'i orqali sodir bo'lsa, nima uchun qush embrionida gill yoriqlari hosil bo'ladi?
• Nima uchun kir yuvishda, o‘tin arralashda qo‘llar ko‘proq ishlaydi, bel charchaydi?
• Nima uchun shifokor odamning o'ng yoki chap qo'l ekanligini bilishi muhim?
5. Paradoksal faktni bildirish, farazlarni, taxminlarni ilgari surish.
Bir fakt. O'tgan asrda Atlantika okeanining orollaridan birida qizamiq epidemiyasi avj oldi, uni Evropada yuqtirgan odam olib keldi. 7000 aholidan 65 yil oldin qizamiq bilan kasallangan eng keksa odamlardan faqat 98 nafari sog'lom qolgan.
Ikkinchi fakt. 1967 yilda Keyptaunlik yosh jarroh Kristian
Barnard bir odamdan ikkinchisiga birinchi yurak transplantatsiyasini amalga oshirdi.
Operatsiya steril, yuqori mahorat bilan amalga oshirildi. Biroq, ishonchli engraftment sodir bo'lmadi, bemorning hayotini saqlab qolishning iloji bo'lmadi. Paradoksal ravishda, bu ikki fakt bir-biriga bog'liq. Qanaqasiga?
• O‘rmonda yirtqich qushlarning yo‘q qilinishi avvaliga boshqa qushlar sonining ko‘payishiga olib keldi, keyin esa ularning soni keskin kamayib ketdi. Ushbu hodisaning sabablarini tushuntiring.
6. Olim bayonoti asosida muammoli vaziyat yaratish.
• Taniqli geograf va sayyoh A.Gumboldt “Insondan oldin o‘rmonlar, cho‘llar hamroh bo‘ladi”, deb ta’kidlagan. Nega olim shunday deb o'ylaydi?
7. Xuddi shu fakt bo'yicha qarama-qarshi fikrlarni bildirish.
Muammoli ta'lim o'quv materiali mazmunidagi qarama-qarshi qoidalarni ta'kidlash va ularni talabalar tomonidan tushuntirish bilan bog'liq bo'lishi mumkin:
• Bahsni muhokama qiling: ma'lumki, mushaklarning ozgina ishlashi bilan ham qon bosimi ko'tariladi.
1-o'quvchi: "Bu ishlaydigan mushaklar qonga tomirlarning lümenine ta'sir qiladigan moddalarni chiqarishi tufayli sodir bo'ladi."
2-o‘quvchi: “Miya ularni ishlovchi muskullarga signal yuborsa, bir vaqtning o‘zida qon bosimini o‘zgartiruvchi tomirlarga ham signal yuboradi”. Bahsda kim haq?
8. Talabalar rivojlanib borgan sari muammoli ta’limning bunday usulidan ham foydalanish mumkin, bunda o‘quvchilarning o‘zlari o‘qituvchi tomonidan taqdim etilgan materialda kognitiv muammoni topish, uni aniq shakllantirish va uning yechimini bahslash talab qilinadi.
Muammoli ta'lim - bu sinfda o'quv-tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning alohida turi bo'lib, u o'quvchilarning bilish faolligini faollashtirish va ulardan bilimlarni yanada mazmunli va doimiy o'zlashtirishga erishish imkonini beradi.
Biroq, muammoli ta'limdan foydalanish o'zining chegaralari va cheklovlariga ega. Ta'riflovchi material o'rganiladigan darslarda muammoli ta'lim qo'llanilmaydi. Uning qo'llanilishini va jarayonning murakkabligini cheklaydi. Ba'zan hisobot berish usuli muammoli usulga qaraganda materialni tezroq taqdim etish uchun ishlatilishi mumkin. Muammoli ta’limdan foydalanishni cheklovchi omillar qatoriga ko‘pchilik maktab darsliklarida muammoli ta’limdan foydalanish zarurati e’tiborga olinmaganligi ham kiradi. Ulardagi materialning taqdimoti o'quvchilarning reproduktiv faoliyatiga qaratilgan. Xuddi shu narsa ko'pchilik dars uslubiy ishlanmalariga ham tegishli. Ular ko'proq faktik materiallarni taqdim etadilar va o'qituvchi uni taqdim etishda foydalanishi kerak bo'lgan turli xil usullarni zaif ochib beradi [4].