Кино ва телевидениеда монтаж

40-rasm. 
Bu ikki kadrlarni o‘zaro montaj qilish mumkinmi? Bu 
ulanish montajning uchinchi tamoyili qoida va talablariga javob 
beradimi? Tomoshabin bu kadrlarni ko‘rgan paytda birinchi 
kadrda aks etgan mashina ikkinchi kadrda o‘z harakatini davom 
ettirayotganiga ishonadimi? 

---

75
Javob bitta: albatta, yo‘q! Bunday “montajning” natijasini 
taxlil qilib ko‘ramiz. Bunday montaj natijasidan tomoshabin 
oladigan 
taassurotni 
huddi 
koridorda 
chopib 
ketayotib 
kutilmaganda ochilgan eshikdan yuziga zarb olgan odamning 
holatiga o‘xshatish mumkin. 
Ekranda 
bir 
avtomobilning 
boshqa 
huddi 
shunday 
avtomobilga qarama-qarshi yo‘nalishda harakatlanayotgan xolda 
paydo bo‘lishi natijasida inson boshiga huddi to‘qmoq tushgandek 
bo‘ladi. Bundan peshonada g‘urralar qolmaydi, biroq ekran 
voqealarining bir qismi inson idrokidan chetda qoladi. Boshqacha 
qilib aytganda, tomoshabinga sodir bo‘lgan holatni anglab olishi, 
ko‘zini avtomashinaning yangi yo‘nalishiga moslashtirib olishi 
uchun bir oz vaqt kerak bo‘ladi. Bu effektga sabab bo‘lgan narsa 
ham inson ko‘zining yana bir o‘ziga hos xususiyati bilan bog‘liq. 
Bu xususiyat inson ko‘zining inersiya xususiyatidir. Bizning 
ko‘zimiz, hamma fizik jismlar kabi, harakatlanayotgan ob’ektni 
kuzatish vaqtida uning harakatiga mos ravishda inersiya oladi. 
Tomoshabinga o‘z nigohini kadrdagi bir harakatni kuzatishdan 
to‘htatib boshqa bir harakatga moslashtirish uchun, ayniqsa 
birinchi 
misoldagidek 
tamomila 
qarama-qarshi 
yo‘nalgan 
harakatga moslashtirish uchun oddiy kadrlarga nisbatan ko‘proq 
vaqt kerak bo‘ladi. Rejissyor inson ko‘zining ana shu xususiyatini 
hisobga olib tomoshabinlarga kadrlar montajini anglab olishlari 
uchun yetarlicha vaqt berishi kerak. 
Harakatdagi ob’ektlar kadrlarini montaj qilishda yuqorida 
aytib o‘tilgan “zarbali kadr”dan qochish va bu montaj o‘tishini bir 
oz “yumshatish” uchun kadrlar orasiga oraliq kadr montaj 
qilinishi kerak. Bu vaziyatda oldimizda turgan vazifa shuki, ana 
shu qo‘shimcha kadrni qay ko‘rinishda tasvirga olish kerak, degan 
savolga javob topishdan iboratdir. 
Odatda, bir oz bosh qotirishlar va muvaffaqiyatsiz 
urinishlardan 
keyin 
baribir 
muammoga 
yechim 
topiladi. 
“Bilimdon” talabalardan biri masalaga yechim sifatida kadrda aks 
etgan avtomobilning kameraga qarab yaqinlashib kelayotgan yoki 
undan uzoqlashayotgan holatda tasvirga olish va yuqoridagi ikkita 
tasvirning o‘rtasiga montaj qilish kerak degan fikrni bildirdi (41-
rasm). Afsuski, eng to‘g‘ri yechim doim ham tasvirga olish 
paytining o‘zida miyaga kelavermaydi! 

---

76
41-rasm. 
Taklif etilgan variantni raskadrovka qilib ko‘rsak u mana 
bunday ko‘rinishda bo‘lardi. Biroq avtomobilning bu uchta 
planiga yaxshilab e’tibor berib qarab ko‘ring (42-rasm).
42-rasm. 
 
Negadir, bu variant ham masalaga u qadar yaxshi yechim 
bo‘la olmayapti... 
Nima bo‘lyapti o‘zi? Nega bu variant ham ekranda yaxshi 
ko‘rinmayapti? 

---

77
Agar, montajning birinchi tamoyili – planlar yirikligi 
bo‘yicha montaj qoidalarini yodga olsak, bu muammoga javobni 
tez topish mumkin: bu montaj ketma-ketligida kadrda aks etgan 
ob’ektning barcha planlari deyarli bir xil! Bu esa montajning 
birinchi tamoyili talablariga javob bermaydi, ya’ni xato! 
Muammoning 
ikkinchi 
sababi 
shuki, 
kadrdagi 
avtomobilning harakatlanish yo‘nalishi hamma kadrlarda keskin 
o‘zgarmoqda: birinchisida aniq o‘ng tomonga, keyingi kadrda 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri biz tomonga va uchinchi kadrda chapga. Hatto, 
agar o‘rtadagi kadr yetarli darajada uzoq davom etganda ham, 
tomoshabinning bu montaj ketma-ketligidan oladigan taassuroti 
yaxshilanmaydi. Bunga sabab shuki, bizning ko‘zimiz birinchi 
kadrni ko‘rayotganda kadrdagi avtomobil harakatini kuzata 
boshlaydi va o‘ng tomonga harakatga moslashadi. Avtomobil 
kamera tomonga harakatlanib kelayotgani aks etgan ikkinchi 
kadrda esa, ko‘zimiz bir oz dam olishi kerak. Ikkinchi kadr 
tomoshabin tomonidan statik kadr sifatida qabul qilinadi. Chunki, 
unda avtomobilning harakati deyarli sezilmaydi va unda aks etgan 
mashina esa, bir qarashda to‘xtab turgandek ko‘rinadi. Agar bu 
plan bir nuqta turib keng burchakli ob’ektiv orqali tasvirga 
olingan bo‘lsa ayniqsa bu taassurot yanada kuchayadi. Bordiyu, 
kadr uzun fokus masofali ob’ektiv bilan tasvirga olingan bo‘lsa, 
bu ikkinchi kadrdan uchinchi kadrga o‘tish paytida tomoshabin 
oladigan taassurotga salbiy ta’sir ko‘satadi. 
Yuqorida ko‘rib chiqilgan har ikki variantda tomoshabin bir 
kadrdan ikkinchisiga o‘tish paytida harakatning bir oz muddatga 
to‘xtaganini his qiladi. Uning ko‘zi, huddi aldangandek bo‘ladi: 
birinchi kadrda u harakatni ko‘radi va unga moslashadi; ikkinchi 
kadrga o‘tar ekan u birinchi kadrdagi harakatning davomini 
ko‘rishni kutadi, lekin unday bo‘lmaydi; Ikkinchi kadrdan 
uchinchi kadrga o‘tish paytida esa statik holatga o‘rganib 
ulgurgan ko‘zimiz uchinchi kadrdagi avtomobilning faol 
harakatga moslashishga urinadi. 
Bu muammoli vaziyatning eng to‘g‘ri yechimi albatta 
mavjud. Hozir, bundan avvalgi bo‘limlarda aytib o‘tilgan 
maslahatlardan birini esga olishning ayni payti. Harakatda keskin 
o‘zgarish bo‘lganda buni bir nechta kadrlar montaji orqali emas, 
balki bir kadrning ichida ko‘rsatib berish to‘g‘ri bo‘ladi. 

---

78
Maslahatga quloq solgan holda ishlab ko‘ramiz. Vazifa 
shunday: o‘ng tomonga harakatlanib ketayotgan avtomobil 
harakat yo‘nalishining chap tomonga o‘zgarishini bir kadrda aks 
ettirish va bunda planlar yirikligi bo‘yicha montajning talablarini 
bajarish. Shunday kadrni tasavvur qilib ko‘ramiz va mizantsenani 
chizamiz (43-rasm). 
43-rasm. 
 
Agar kadr yuqorida taklif etilgan usulda tasvirga olinsa, 
unda bu kadrning boshi va oxiri – 2a va 26 o‘zidan oldingi va 
keyingi kadrlar bilan juda muvaffaqiyatli montaj qilinadi. Bunda
tomoshabin kadrlar ulangan joyni umuman sezmasligi ham 
mumkin (44-rasm). 
44-rasm. 

---

79
Biz ekranda o‘z oldimizga qo‘ygan vazifamizga mos 
natijani qo‘lga kiritdik: qayrilish (avtomobil yo‘nalishining 
o‘ngdan chapga o‘zgarishi) bevosita tomoshabin ko‘z o‘ngida yuz 
berdi va kadrlar muvaffaqiyatli montaj qilindi. 
Montajning uchinchi – kadrdagi asosiy ob’ekt harakat 
yo‘nalishi bo‘yicha montaj tamoyili mohiyatini tushuntirib berish 
uchun kadrda maxsus belgilardan foydalanamiz. Ekrandagi 
avtomobil harakat yo‘nalishlarini raskadrovkada vektor strelka 
ko‘rinishida aks ettiramiz. Ekranda avtomobil harakati har to‘rt 
yo‘nalish bo‘yicha davom etishi mumkinligini inobatga olgan 
holda, tasviriy aniqlik uchun ekran maydonini to‘rtga bo‘lamiz 
(pastga strelka – bu avtomobilning kamera tomonga, ya’ni biz 
tomonga harakati, tepaga strelka – bu uning bizdan uzoqlashib 
boradigan harakati). Hamma strelkalarni ekran markazidan 
boshlab chizamiz (45-rasm). 
45-rasm. 
Avtomobil aks etgan uchta kadr chizmada shu ko‘rinishda 
aks etadi. 
Kadrdagi asosiy ob’ekt harakat yo‘nalishi bo‘yicha 
montajning qoidasi quyidagicha: