Кино ва телевидениеда монтаж

38-rasm. 39-rasm. 
Montajning 2-tamoyili talablarini yaxshiroq o‘zlashtirish 
uchun yana bir vaziyatni ko‘rib chiqamiz. 
Stol atrofida 12 ta inson, aytaylik biror bir firma 
mutaxassislari yangi loyihani muhokama qilishmoqda. Muhokama 
faol va tortishuvlarga boy xolda o‘tmoqda. 
Rejissyor bu ko‘rinishni ta’sirli va ifodaliroq qilib tasvirga 
olish 
uchun 
albatta 
stolning 
turli 
tomonlarida 
o‘tirgan 
qahramonlarning yirik va o‘rta planlarini ham tasvirga olishi 

---

68
kerak bo‘ladi. Agar munosabatda bo‘layotgan har bir qahramonlar 
o‘rtasida munosabat chiziqlarini chizib oladigan bo‘lsak, u holda 
chiziqlar judayam ko‘payib ketadi va bu vaziyatda chalkashib 
ketish hech gap emas. U holda nima qilish kerak? Bu vaziyatda 
to‘g‘ri tasvirga olish uchun kameralarni qanday tartibda 
joylashtirgan ma’qul (46-rasm). 
46-rasm.
Birinchidan, biz ikkita alohida kadrni biriktirish haqida so‘z 
yuritayotganimizni unutmasligimiz kerak. Aynan ketma-ket 
turuvchi ikkita qo‘shni kadrlar montaji tomoshabin uchun filmni 
idrok etishda qulaylik yaratib berish talablariga javob berishi 
kerak. Ikkinchidan, har qanday murakkab epizodni ham bir nechta 
mayda qismlarga bo‘lish mumkin va ularga mos montaj yechimini 
ishlab chiqish uncha katta murakkabliklar tug‘dirmaydi.
Uchinchidan, bunday montaj yechimini sahnalashtirilgan 
ko‘rinishlarni 
yoki 
juda 
aniqlikda 
rejalashtirilgan 
teleko‘rsatuvlarni tasvirga olishda osonlik bilan amalga oshirish 
mumkin. Reportajlarni tasvirga olishda ishga bunday yondashuv 
o‘ziga hos tavakkalchilikni talab etadi, zotan xujjatli xarakterdagi 
vaziyatlarda insonlarning kadrda qachon va qanday yo‘nalishda 
harakat qilishini va voqea qanday rivojlanib ketishini avvaldan 
bilib bo‘lmaydi. Buning ustiga, tezkorlikda olingan kadrlar 
montaj jarayonida montaj tamoyillariga mos xolda birikadimi 
yoki yo‘qmi buni aniqlash mushkul.
Vazifani yana bir bor eslab olamiz. Biz 12 inson qatnashgan 
epizodni tasvirga olganimizda ular montajning 2-tamoyili 
talablariga to‘liq javob berishi kerak. Bu vaziyatda epizod 
voqealari va olinadigan har bir kadrning raskadrovkalarini chizib 
olish yo‘li bilan vaziyatga aniq baho berish mumkin. 

---

69
Raskadrovkada biz tasvirga olishimiz kerak bo‘lgan kadrlar 
o‘zaro montaj bo‘ladimi yoki yo‘q aniq ko‘rinadi. 
Epizod voqealari shunday rivojlanishi mumkin (47-rasm): 
Firma rahbarining “Yangi turdagi mahsulot ishlab chiqarishni 
yo‘lga qo‘yish qanchalik o‘zini oqlashi va foyda keltirishi 
mumkin?” degan savoliga 5-raqamli mutaxassis “Bunga zarracha 
shubha yo‘q!” deya keskin javob beradi. Uning bu fikriga 9-
raqamli mutaxassis qarshi fikr bildirib, “Avval bozorni o‘rganish 
kerak, keyin shunga qarab ish qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi” 
dedi va o‘z fikrini isbotlash uchun firma marketologi 12-raqamli 
mutaxassisga yuzlanadi.
47-rasm. 
Kamera bu vaziyatda aynan 9 va 12 mutaxassislar o‘rtasidagi 
№19-nuqtada turgandi. Tasvirga olish paytida 5-
mutaxassisning nigohi kameraga nisbatan o‘ng tomondan chap 
tomonga ko‘chdi, ya’ni u kameraning o‘ng tomonida o‘tirgan 9-
mutaxassisdan nigohini uzib chap tomonda o‘tirgan 12-
mutaxassisga yuzlandi. Bu hodisa 19-raqamli kadrda yuz berdi. 
Agar biz bundan oldin 5- va 9-mutaxassislar o‘rtasiga 
chizilgan munosabat chizig‘iga asoslanib tasvirga olish ishlarini 
amalga oshirgan bo‘lsak, 5-mutaxassis o‘z nigohini 12-
mutaxassisga qaratishi bilan ularning o‘rtasida yangi munosabat 
chizig‘i paydo bo‘ladi.
Bu o‘zgarish bevosita bir kadrning ichida, bevosita 
tomoshabin ko‘z o‘ngida ro‘y berdi. Tomoshabin munosabat 
chizig‘ining ko‘chishiga guvox bo‘ldi va u endi makonda yangi 
mo‘ljal olib voqeani yangicha idrok eta boshlaydi. Rejissyor amal 
qilish kerak bo‘lgan yangi montaj talabi 19-kadrning tugash 

---

70
qismida paydo bo‘ldi. Operator ham 5-raqamli qahramonning 
nigohi yo‘nalishi o‘zgarishi munosabati bilan chap tomonga bir oz 
panorama qiladi va kadr kompozitsiyasiga o‘zgartirish kiritadi. 
Tasvirga 
olishda 
chalkashliklar 
kelib 
chiqmasligi 
uchun 
raskadrovka chizish jarayonida doimo panoramali kadrlarni 
boshlang‘ich vaziyati tasviri va tugash vaziyatining tasvirini 
chizish, ya’ni har ikkala kadrni chizish kerak bo‘ladi. Masalan, 
19-kadrning boshlang‘ich nuqtasi “19a” va tugash nuqtasi “19b” 
ko‘rinishida belgilab qo‘yiladi 
(48-rasm)
. 
Biz kamerani №20-nuqtaga joylashtirganimiz, 5- va 9-
mutaxassislar o‘rtasidagi munosabat chizig‘iga nisbatan bir 
qarashda xatodek ko‘rinadi. Biroq montajda hammasi to‘g‘ri 
chiqadi. 5- va 12-mutaxassislar o‘rtasidagi yangi hosil bo‘lgan 
munosabat chizig‘i biz uchun asosiy mo‘ljal bo‘lib hizmat qiladi 
va bunday montajni tomoshabin to‘g‘ri va qulay idrok etadi. 
Rejissyor o‘zi va operatorning boshini xadeb qotiravermaslik 
uchun raskadrovkada qahramonlar nigohining o‘zgarishini strelka 
bilan ko‘rsatib qo‘yish mumkin (19a-chizma). Ish jarayonida 
ham ko‘proq raskadrovkaga qarab ishlagan ma’qul. 
48-rasm. 

---

71
Badiiy film rejissyori uchun bunday murakkab montaj 
o‘tishlarini rejalashtirish katta muammo tug‘dirmaydi. Biroq, 
hujjatli kino operatori o‘z faoliyatida qo‘qqisdan o‘zgarib 
ketadigan voqealarni tasvirga olishiga to‘g‘ri keladi va bu 
vaziyatda jarayonni montaj qonun qoidalariga bo‘ysungan holda 
tasvirga olish ancha murakkab kechadi. Hujjatli kino operatori 
kutilmagan bu o‘zgarishlarga tezkor moslashish uchun kadrlarni 
imkon boricha ko‘p kadrlar bilan bog‘lana oladigan qilib tasvirga 
olishi kerak. Kino tarixi bunday vaziyatlarga juda boy. Tasvirga 
olish maydonchalarida bunday voqealar yuzlab marta yuz bergan.
Misol sifatida kinofilmlar tasvirga olishda juda ko‘p 
uchraydigan vaziyatni ko‘rib chiqamiz. Tasvirga olishning 25-
kuni. Tasvirga olinayotgan epizodning boshlang‘ich qismlari 
bundan 14 kun oldin tasvirga olingan edi. Endi esa uni davom 
ettirish kerak. Aktyor rolini ijro etishi, ayni paytda tasvirga olish 
maydonchasida yo‘q bo‘lgan aktyorga qarata gapirishi, turli 
harakatlarni amalga oshirishi kerak.
Kamera tasvirga olishga tayyor, yoritish uskunalari 
o‘rnatilgan, ob’ektiv qarshisida mashhur aktyor turibdi, ijodiy 
guruh a’zolari esa bahslashishmoqda:
 
aktyor qayoqqa qarab rol 
ijro etishi kerak: kameraga nisbatan chap tomongami yoki o‘ng 
tomonga? Hamma bahslashmoqda, hatto rejissyor assistentlari 
ham. Odatda bu holatda har ikkala variant ham tasvirga olinadi. 
Yoki bo‘lmasa montaj jihatdan umuman xato bo‘lgan variant 
tasvirga olinishi mumkin. Bunda esa epizod voqeasining izchilligi 
va yaxlitligi buziladi. 
Bir nechta o‘zaro suxbatlashayotgan insonlarni tasvirga 
olishda 
shuni 
unutmaslik 
kerakki, 
insonlarning 
tashqi 
ko‘rinishlari har doim ham bir-birlaridan keskin farq qilmaydi. 
Shuning uchun bunday epizodlarni tasvirga olish chog‘ida har bir 
kadrni yiriklik va kompozitsiyasi bo‘yicha boshqalariga nisbatan 
bir oz farqli qilib tasvirga olish kerak. Bunday montaj yechimi 
tomoshabin tomonidan osonroq idrok etiladi, u ortiqcha bosh 
qotirishlarsiz voqea rivojini tushuna oladi.
Kino va televidenie rejissyorlari makonda mo‘ljal olish 
bo‘yicha montajning qonun qoidalarini mukammal bilib olishlari, 
undan foydalanish malakasini yaxshi o‘zlashtirib olishlari kerak.

---

72