Kimyoda atom-molekular ta’limot

Molekula — bu berilgan moddaning kimyoviy xossalariga ega
bo‘lgan eng kichik zarrachasidir. Molekulaning kimyoviy xossa¬
lari uning tarkibi va kimyoviy tuziiishi bilan aniqlanadi.

Atom — bu kimyoviy elementning oddiy va murakkab modda
lar tarkibiga kiradigan eng kichik zarrachasidir. Elementning

kimyo
viy xossalari uning atomining tuziiishi bilan aniqlanadi. Bun-
dan atomning hozirgi tasawurlarga to‘g‘ri keladigan ta’rifi kelib
chiqadi:

atom — bu musbat zaryadlangan atom yadrosi bilan manfiy
zaryadlangan elektronlardan tarkib topgan elektroneytral zarrach-
adir.

Hozirgi tasawurlarga ko‘ra, molekulalar gaz va bug1 holatida
ham molekulalardan tarkib topgan boiadi. Kristall panjarasi mole-
kular tuzilishga ega bo'lgan moddalargina qattiq holatda molekula¬
lardan tarkib topgan bo‘ladi. Masalan, organik moddalar, metall-
maslar (ba’zi istisnolardan tashqari), uglerod (IV) oksid, suv.
Qattiq anorganik moddalarning ko‘pchiligi esa molekular tuzi¬
lishga ega emas: ularning panjarasi molekulalardan emas, balki
boshqa zarrachalardan

(ionlardan, atomlardan) tuzilgan; ular
makrojismlar holida mavjud bo‘ladi (natriy xlorid kristallari, kvars
kristallari, mis bo'laklari va b.). Tuzlar, metallarning oksidlari,
olmos, kremniy va metallar ham molekular tuzilishga ega emas.Molekular tuzilishli moddalarda molekulalar orasidagi kimyo¬
viy bog‘lanish atomlar orasidagi bog'lanishdan bo'shroq bo‘ladi,
shu sababli ularning suyuqlanish va qaynash temperaturalari nis-
batan past boiadi. Nomolekular tuzilgan moddalarda zarrachalar
orasidagi kimyoviy bog‘lanish ancha puxta, shu sababli ularning
suyuqlanish va qaynash temperaturalari yuqori bo'iadi. Hozirgi
kimyo mikrozarrachalar (atomlar, molekulalar, ionlar va b.)
hamda makrojismlarning xossalarini o'rganadi.

Kimyoviy element — bu yadrosining musbat zaryadi bir xil
bo‘lgan atomlarning muayyan turidir.
109 ta element ma’lum. Davriy qonunning muallifi D. I. Men¬
deleyev sharafiga 101-kimyoviy element Mendeleyeviy Md deb
atalgan. Hozirgi vaqtda tartib raqami yanada katta bo'lgan kimyo¬
viy elementlarni sun’iy ravishda olishga doir ishlar davom etti-
rilmoqda.Barcha elementlar odatda metallar bilan metallmaslarga bo‘linadi.
Lekin bunday bo'linish shartlidir. Elementlarning muhim ta’rifi ularning Yer po‘stlog‘ida, ya’ni
Yerning yuqori qattiq qobig'ida tarqalganligidir,bu qobiq-
ning qalinligi shartli ravishda 16 km ga teng deb qabul qilingan.
Elementlarning Yer po'stlog'ida tarqalganligini geokimyo — Yer
haqidagi fan o‘rganadi.Rus geokimyogari A. P. Vinogradov Yer po‘stlog‘ining o‘rtacha
kimyoviy tarkibi jadvalini tuzdi*. Ana shu ma’lumotlarga ko'ra eng
ko‘p tarqalgan element — kislorod Yer po'stlog'i massasining
47,2% ni tashkil etadi, so'ngra

kremniy — 27,6, aluminiy —
8,80, temir — 5,10, kalsiy — 3,6, natriy — 2,64, kaliy — 2,6,
magniy — 2, 10, vodorod — 0,15% turadi.Keltirilgan raqamlardan ko'rinib turibdiki, elementlar Yer
po'stlog'ida juda notekis tarqalgan. Aytib o'tilgan 9 element Yer
po'stlog'i massasining 99,79% ni, qolgan barcha elementlar —
faqat 0,21% ni tashkil etadi. D. 1. Mendeleyev birinchi boiib
aniqlaganidek, tabiatda „atom о g 1 i r 1 i g i (atom massasi) ki с h i к
elementlar eng ko'p tarqalgan, organizmlarda esa
juda у e n g i 1 elementlar (H, C, N, О) к о 1 p bo'iadi11.
Koinotda ham eng yengil elementlar — vodorod bilan geliy juda
ko‘p tarqalgan.

ASOSIY STEXIOMETRIK QONUNLAR ULARNING HOZIRGI ZAMON TALQINI

"Stexiometriya (yun. stoicheion asos, element va ... metriya) — kimyoning

reaksiya ga kirishuvchi moddalarning miqdoriy nisbat qonunlarini, kimyoviy formulalar va kimyoviy reaksiyalar tenglamasini keltirib chikarish bilan shugʻullanuvchi boʻlimi. Avogadro qonuni, GeyLyussak qonunlari, tarkibning doimiylik qonuni, massaning saqlanish qonuni, karrali nisbatlar qonuni S.ning asosini tashkil etadi. Stexiometrik hisoblashlar kimyoviy texnologiya va metallurgiyada keng qo'llaniladi

ATOMNING KASHF QILINISHI ATOM MODELLARI (Dalton Rezerford Thomson Bor). ATOM VA MOLEKULALARNING REALLIGI

Átom (yunoncha ἄτομος – boʻlinmas) – kimyoviy unsur zarrachasi. Atamani yunon faylasufi Demokrit miloddan avvalgi V asrda kiritgan.

• 
  Hamma jismlar, shu jumladan oʻzimiz ham, atomlar deb ataluvchi juda mayda «gʻishtchalar» dan iborat. Tabiatda kimyoviy elementlar qancha boʻlsa, bunday «gʻishtchalar» turlari shuncha boʻladi. Kimyoviy element – ayni bir turdagi atomlar toʻplami.
  

Modda juda mayda zarrachalardan tuzilganligi haqidagi fikr qadimgi yunon olimlari tomonidanoq aytilgan edi. Ular ana shu zarrachalarni atomlar deb atashdi. Qadimgi yunonlar atomlar muntazam ko’pyoqliklar shakliga ega, deb faraz qilganlar: Kub (“Yer atomlari”), Tetraedr (“Olov atomlari”), Oktaedr (Havo atomlari), Ikosaedr (“suv atomlari”). Moddaning atomlardan tuzilganligi g’oyasining eksperimental isboti olingunga qadar yigirma asrdan ortiq vaqt o’tdi. Bu g’oya fanda kimyo va kinetik nazariyaning yutuqlari tufayli XIX

asrning ikkinchi yarmida qat’iy qaror topdi. XX asr boshiga kelib, fiziklar atomlarning o’lchamlari 10 −10 m va massasi 10 −27 kg atrofida bo’lishini bilar edilar. Bu vaqtga kelib atomlar umuman “bo’linmas” emas, ular ma’lum ichki tuzilishiga ega, buni bilish esa D. I. Mendeleyev aniqlagan kimyoviy elementlar hossalarining davriyligini tushuntirishga imkon berishi aniq bo’lib qoldi.

Tomson Atomi modeli

Elektron kashf etilgandan bir oz vaqt o’tgandan keyin, 1903-yilda ingliz fizigi Jozef Jon Tomson diametri tahminan 10 −10 m, ichiga elektronlar “sochilgan”, hajmi bo’yicha musbat zaryadlangan sfera shaklidagi atom modelini taklif etdi. Elektronlarning sfera markaziga nisbatan tebranganda, atom yorug’lik nurlantiradi. Tosmon, elektronlar sfera markazi atrofida qatlam

bo’lib guruhlanadi, deb hisobladi.

Tomson taklif etgan modelda atom massasi uning hajmi bo’yicha bir tekis taqsimlangan. Bunday farazning hato ekanligini tez orada ingliz fizigi Ernest Rezerford isbotladi. 1908-1911-yillarda uning rahbarligida α-zarralar (geliy yadrolari)ning metal folga (zar qog’oz)da sochilishiga oid tajribalar o’tkazilgan edi. (qarang Alfa yemirilish). α-zarra yupqa folgadan (qalinligi 1 mkm) o’tib va oltingugurtli qo’rg’oshindan qilingan ekranga tushib, mikroskopda yaxshi ko’rinadigan chaqnashni vujudga keltirar ekan. Ekranni α-zarraning dastlabki harakat yo’nalishida xar hil burchaklarda joylashtirildi va folgadan u yoki bu burchakka sochilgan zarralar soni sanaldi.

Ko’pchilik zarralar folgadan bir oz og’ib o’tib ketishi aniqlandi, biroq ayrim hollarda (tahminan 10 000 lan bittasida) α-zarraning 90˚ dan katta burchakka og’gani kuzatildi.

Rezerford tajribasi sxemasi

“Bu, agar 15 duymli snaryadni bir varaq papiros qogʻoziga otganingizda, snaryad qogʻozdan qaytib kelib, sizga tekkanidek, aql bovar qilmaydigan hol edi”

– deb keyinchalik eslagan edi Rezerford. α-zarrachalarning sochilishiga oid tajribalar shuni yaqqol koʻrsatdiki, atomning butun massasi juda kichik hajmda – atom yadrosida toʻplangan boʻlib, uning diametri atom diametridan 10 000-marta kichikdir. Koʻpchilik α-zarralar ogʻir yadro yonidan, unga tegib ketmasdan uchib oʻtadi, biroq bunda u orqaga «sakrab ketishi» mumkin.

Rezerford tajribalari atomning yadro modeli ni yaratish uchun asos boʻldi. Bu model bizning atom tuzilishi haqidagi bugungi tasavvurlarimizni ifodalaydi.

Rezerfordning, atom tuzilishining planetar modeli haqidagi g‘oyalarini Nils Bor tomonidan rivojlantirilishi, hamda, 1932-yilda zaryadsiz zarralar - neytronlarning kashf qilinishi, atom tuzilishi haqidagi hozirgi zamon tasavvurlarini asosi bo‘lib xizmat qildi. Atom tuzilishi haqidagi g‘oyalarning keyingi rivojlanish bosqichlari, elementar zarrachalar fizikasi - leptonlar, bozonlar, myuon, pion, neytrino, fotonlar, kvarklar va hokazolar bilan bog‘liq.
Rezerfordning, atom tuzilishining planetar modeli haqidagi g‘oyalarini Nils Bor tomonidan rivojlantirilishi, hamda, 1932-yilda zaryadsiz zarralar - neytronlarning kashf qilinishi, atom tuzilishi haqidagi hozirgi zamon tasavvurlarini asosi bo‘lib xizmat qildi. Atom tuzilishi haqidagi g‘oyalarning keyingi rivojlanish bosqichlari, elementar zarrachalar fizikasi - leptonlar, bozonlar, myuon, pion, neytrino, fotonlar, kvarklar va hokazolar bilan bog‘liq.
Jon Daltonning atomi juda katta, ajralmas to'p edi. Uning uchun modda bo'linishi mumkin bo'lmagan zarrachalar tomonidan yaratilgan, ular atomlar deb nomlangan.

Uning ishi Proust va Lavoisierning Ponder qonunlariga asoslangan edi. Dalton turli xil kimyoviy elementlarning atomlarini ifodalash uchun yozuvlar bilan bir xil diametrli doiralarni ishlatgan.

Shunday qilib, u quyidagi postulatlarni o'rnatdi:

I) Barcha moddalar atomlar deb ataladigan mayda zarralardan tashkil topgan, ularni yaratib yoki yo'q qilib bo'lmaydi. Moddalarda ular o'zaro tortishish kuchlari bilan birlashadi.


II) Har bir modda bitta atom turidan iborat. Oddiy modda yoki elementlar ajralmas bo'lgan "oddiy atomlardan" hosil bo'ladi. Murakkab moddalar kimyoviy reaktsiyalar paytida "yagona atomlarga" parchalanishga qodir bo'lgan "aralash atomlar" tomonidan hosil bo'ladi.


III) Xuddi shu moddaning barcha atomlari shakli, hajmi, massasi va boshqa xususiyatlari jihatidan bir xil; Turli xil moddalarning atomlari har xil shakli, o'lchami, massasi va xususiyatlariga ega. "Murakkab atom" ning massasi barcha "yagona atomlar" tarkibiy qismlarining massalari yig'indisiga teng.


IV) "Murakkab atomlar" oz miqdordagi "bitta atom" dan iborat.

Atom yoki molekulani oddiy ko‘z bilan ko‘ra olmaymiz, lekin ular haqiqatda

mavjudligini electron mikroskoplarda ko‘rish va suratga olish mumkin.

Molekulalar orasida tortishish va itarilish kuchlari mavjud. Molekulalarning har biri o'z massasiga, o'lchamiga va o'ziga xos kimyoviy xossalarga ega. Bir moddaning molekulalari bir xil, turli moddalarning molekulalari turlicha bo‘lib, tarkibi, massasi, o'lchami, xossalari bilan bir-biridan farq qiladi.

KIMYOVIY ELEMENT ATOMINING ELEKTRON QOBIG‘I.

https://youtu.be/U4C5Ibq1SvE

https://youtu.be/agjG7kgixJs

ELEKTRON BULUT

Elektron bulut - bu atom orbitali bilan

bog'langan atom yadrosini o'rab turgan salbiy zaryad mintaqasi. Mintaqa, o'z ichiga elektronlarni olish ehtimoli yuqori bo'lgan mintaqani tavsiflab, matematik jihatdan aniqlangan.

"Elektron bulut" iborasi birinchi marta 1925 yilda, Ervin Shrödinger va Verner Xayzenberg atomlardagi elektronlar mavqeining noaniqligini tasvirlash usulini izlayotganda qo'llanila boshlandi.