«kimyo texnologiya» fakulteti oziq-ovqat texnologiyasi kafedrasi oziq-ovqat texnologiya asoslari fanidan

Takrorlash uchun savollar

1. 
   Oziq-ovqat sanoatida yog’-moy sanoatining o’rni va roli.
   
2. 
   O’zbekistondagi yog’-moy korxonalari haqida ma’lumot
   
3. 
   YOg’larni qayta ishlash sanoatining xomashyosi
   
4. 
   Yog’lardagi aralashmalar
   
5. 
   Moylarni gidratlash
   
6. 
   Gidratasiya jarayonining moxiyati
   
7. 
   Gidratasiya jarayonida gidratlovchi agent miqdori.
   
8. 
   Moylarni ishqoriy rafinasiyalashning zarurligi.
   
9. 
   Ishqoriy rafinasiyalashning prinsipial sxemasi.
   
10. 
    Rafinasiya qilingan yog’ga qo’yiladigan talablar.
    
11. 
    Oqlashning zarurati.
    
12. 
    Oqlovchi tuproqning moy sig’imi.
    
13. 
    Oqlash texnologiyasining prinsipial sxemasi.
    
14. 
    Dezodorasiya jarayonining maqsadi.
    
15. 
    Dezodorasiya «xidsizlantirish» jarayonining moxiyati
    
16. 
    Dezodorasiya jarayonida vakuumni ahamiyati
    
17. 
    Dezodorasiya jarayonining harorati va bosimi.
    
18. 
    Dezodorasiya qilish texnologiyasiing prinsipial sxemasi
    

«Tayanch» so’z va iboralar
YOg’ – moy sanoati, yog’larni qayta ishlash, o’simlik moyi, xom moy, fosfatid, erkin yog’ kislotalari, hamrox moddalar, gidratlash, fosfatid konsentrati, ishqoriy rafinasiya, tozalanmagan forpress moyi, cho’ktirish, tindirish, sentrifugalash, filtrlash, adsorbent, moyning rangi, pigmentlar, gossipol, aktivlangan tuproq, moy sig’imi, adsorbent miqdori, dezodorasiya, uchuvchan moddalar, aromatik moddalar, vakuum, bug’ bosimi, deaerasiya, bug’ejektor.

6 – MA’RUZA. KATTIQ O’SIMLIK MOYLARI ISHLAB CHIQARISH.

Reja:

1. 
   Salomaslarning turlari va sifat ko’rsatkichlari.
   
2. 
   Gidrogenlashda ishlatiladigan moylar, katalizatorlar va vodorod. Moylarni gidrogenizasiyalashning prinsipial sxemasi.
   

Qattiq yog’lar sanoatda katta ahamiyatga ega, ular margarin, xo’jalik va atir sovunlar, stearin ishlab chiqarishda asosiy xomashyo xisoblanadi. Biroq tabiiy qattiq yog’lar miqdori chegaralangan, suyuq o’simlik yog’lari esa ko’p miqdorda ishlab chiqariladi. Shuning uchun suyuq yog’lar gidrogenlanib qattiq xolga keltiriladi. Gidrogenizasiya mahsuloti salomas deyiladi. Xozirgi vaqtda Uzbekistonda 2 ta gidrozavod ishlaydi.

O’simlik yog’larining kimyoviy va fizik xususiyati ularning yog’ kislota tarkibiga bog’liq. O’simlik yog’larida ko’p miqdorda to’yinmagan yog’ kislotalar bor (olein, linol va x.k.). Ular bitta yoki bir nechta qo’shbog’ga ega. Gidrogenizasiya jarayonida to’yinmagan kislotalarni to’yinishi bilan birga qo’shbog’larni migrasiyasi va transizomerizasiya sodir bo’ladi, bu esa erish temperaturasi va yog’ qattiqligigi oshiradi.
Gidrogenizasiyada kungaboqar, paxta loviya, raps yog’lari va soapstokdan ajratib olingan yog’ kislotalari ishlatiladi.
Gidrogenizasiya vaqti xomashyoning kimyoviy tarkibiga va salomaCHing ishlab chiqarish maqsadiga bog’liq. Ishlab chiqariladigan salomaslarning bir necha xil turi bor. O’simlik yog’larini qisman gidrogenizasiya qilish yo’li bilan, erish temperautrasi Tpl-31-34⁰S, qattiqligi 160-320 g/sm, yod soni 62-82ga teng bo’lgan salomas olinadi, bu salomaslar margarin, kulinar yog’lar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Bundan tashqari erish temperaturasi Tpl=35-37⁰S qattiqligi 550-750 g/sm bo’lgan salomaslar olinib, ular konditer mahsulotlarini ishlab chiqarishda ishlatiladi.
1-gidrozavod 1909 yilda Nijniy-Novgorodda ishga tushirilgan. 1911 yilda Peterburgda, 1917 yilda Ekaterinburgda (KraCHodar) gidrozavodlar qurildi.
Vodorodning gidrogenizasiya jarayonida birikishini shartli ravishda quyidagicha ko’rsatish mumkin.
CH₃(CH₂)₄ CH=CHCH₂CH=CH(CH₂)₇COOH + N₂ 
Linol kislota
 CH₃(CH₂)₇CH=CH(CH₂)₇COOH + N₂  CH₃(CH₂)₇CH-CH₂(CH₂)₇COOH
Olein kislota Stearin kislota

Oddiy sharoitda vodorod to’yinmagan yog’ kislotalarga va birikmaydi. Vodorod yog’ kislotalarga faqatgina katalizator ishtiroqida birikadi.

Gidrogenlash jarayonining tezligi: gliseridlarni gidrogenlash tezligi ulardagi yog’ kislotalari tarkibiga katalizator aktivligi va miqdoriga, sistemadan vodorod o’tkazishning intensivligi va uni yog’da bir tekis tarkalishiga, yog’ni qizdirish temperaturasiga bog’liq.
Katalizator qancha aktiv bo’lsa, gidrogenlash shunchalik tez kechadi. Katalizator miqdorini ko’payishi, reaksiyani tezlashtiradi. Lekin katali-zator yog’ massasidan 0,3-0,4% dan ko’proq olinsa, reaksiya tezligi sezilarli darajada ortmaydi. Temperatura oshishi bilan gidrogenlash tezligi ham oshadi. Sanoatda gidrogenlash 180-220⁰S temperaturada olib boriladi.
Gidrogenlash temperaturasi katalizator aktivligiga va yog’ tabiatiga bog’liq. Jarayonning borishi va salomas sifati katalizator tabiatiga bog’liq. Cu-Ni katalizator Ni katalizatoriga qaraganda selektivroqdir ya’ni ozuqa salomasi ishlab chiqarish imkoniyatini beradi. Ishlatilgan kattalizator yangi katalizatorga qaraganda selektivliroqdir.
Izokislotalarning hosil bo’lishi yarim gidrogenlanish mahsulotlarini hosil bo’lishi bilan izohlanadi. Izokislotalar xosil bo’lishi salomaCHing qattiqligini oshiradi. Masalan, sis-olein kislotaning 16⁰S bo’lsa, trans-olein kislotaning (elaidin kislota) erish xarorati 44⁰S.
Izomerizasiya tezligi ham katalizator tabiatiga, temperatura va N₂ bosimga bog’liq. Aktiv katalizatorda gidrogenlash tezligi izomerlanish tezligiga qaraganda yuqori. SHuning uchun aktiv katalizatorlarda yumshoq konsistensiyali salomaslar olinadi.
Yog’larni gidrogenizasiyalash jarayonida katalizatorlar. Yog’larni gidrogeni-zasiya qilish sanoat katalizatorlari quyidagi talablarga javob berishi kerak:
1) faqatgina gidrogenizasiya jarayonini tezlatish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak va noxush reaksiyalar yuz berishi kerak emas.
2) yuqori aktivlik ishlab chiqarish quvvati va selektivlikga ega bo’lishi kerak.
3) katalizator salomasdagi oson ajralishi kerak.
4) katalizator bahosini arzonligi, xomashyo va materiallarni serobligi.
Yog’larni gidrogenizasiyasida nikel asosidagi katalizatorlar ishlatiladi, shuningdek nikel va mis katalizatorlari ham ishlatiladi. Katalizatorlar strukturasiga ko’ra ko’kunsimon va granullangan, qotishma holida bo’ladi. Ko’kunsimon katalizatorlar suspenziya (yog’da) ko’rinishida ishlatiladi, ularni dispersli yoki suspenziyalangan deyiladi, zarrachalar kattaligi 15 mkm. Katalizatorlarni yuzasini ko’paytirish uchun metallarni yuzasi g’ovakli bo’lgan materialga cho’ktiriladi. Bu usul bilan olingan katalizatorlar tashuvchili katalizatorlar deyiladi.
Katalizatorlarni olinish usuliga qarab 2ga bo’linadi.
1)cho’ktirilgan
2)qotishmali
Katalizator harakatining mohiyati. Kimyoviy reaksiya amalga oshishi uchun molekulalar to’qnashishi kerak, lekin to’qnashishlarning juda kam qismi molekulalarning birikishiga olib keladi. Bu shu bilan izohlanadiki, juda kam qism molekulalarning energiyasi bog’larni uzib, yangi bog’lar hosil qilish qobiliyatiga ega. Molekulaning bu minimal energiyasi, reaksiyaning energiya aktivligi deyiladi.
Katalizator reaksiyaga kirishuvchi moddalar bilan birikib, yuqori reaksiya qobiliyatli yuzani hosil qiladi. Katalizatorlar reaksiya tezligini 10⁶- 10¹⁶ marta tezlashtiradi. Gidrogenizasiya quyidagi bosqichlardan iborat:
1)reaksiyaga kirishuvchi moddalarni katalizator yuzasiga keltirish
2)bu molekulalarni katalizator yuzasida adsorbsiyasi
3)sorbsiyalangan molekulalarning kimyoviy almashinish va mahsulot hosil bo’lishi.
4)mahsulot molekulalari bog’larining katalizator yuzasidagi sarfi
5)katalizator yuzasidan ularni ajratish
Katalizator yuzasida turli aktivlikka ega bo’lgan adsorbsiya markazlari bor. Bunday adsorbsion markazlar katalizatorning aktiv markazlari deyiladi.
Sanoatda katalizatorni olish uchun konsentrasiyasi 35 g/l bo’lgan Ni : Cu = 3:1 yoki 1:1 nisbatda bo’lgan Ni va Cu sulfat eritmasi tayyorlanadi. Eritmaga 40-45⁰S xaroratda 20-30 % ortiqcha miqdorda sodaning 10 % li eritmasi qo’shiladi.
NiSO₄ + Na₂CO₃ NiCO₃ + Na₂SO₄
CuSO₄ + Na₂CO₃ CuCO₃ + Na₂SO₄
CHo’kmani filtrlab, filtrda soda va sulfatlardan yuviladi. Keyin cho’kmani 120⁰S temperaturada quritiladi va maydalanadi. Ni – Cu katalizator oson qaytariladi (200-220⁰S).
Ishqor bilan ishlangandan so’ng, A1ni erishi natijasida, qotishma yuzasi aktiv bo’lib, qoladi. Ishqor bilan yuvilgan qotishma kondensat bilan neytral reaksiyagacha keyin quritiladi, temperatura 160⁰S gacha ko’tarilib turiladi.