Kimyo sanoatining xom ashyosi va uni boyitish usullari

Flotatsion boyitish.
(Flotatsiya inglizcha flotation so`zidan olingan bo`lib 
qalqib chiqish degan ma’noni anglatadi. Bu usul keng tarqalgan bo`lib, bu usulda 
polimetall sulfidli rudalar, boyitiladi. Appatitlar nefilindan ajratiladi, oltingugurtli 
rudalardan kontsentraktlar olinadi, toshko`mir va ko`pgina tuzlar boyitiladi. Bu 
usulda xom ashyo tarkibidagi mayda zarrachalarning suvda ho`llanish darajasi har 
xilligidan foydalaniladi. Materiallarning ho`llanish me’yori – darajasi, bu qattiq 
zarracha, suyuqlik va havo chegarasida hosil bo`luvchi ho`llanishning chekka 
burchagi kattaligi hisoblanadi (7 -rasm).

---

Suv ho`llanmaydigan (gidrofob) zarracha bilan o`tmas chekka burchak hosil 
qiladi. Sirt taranglik kuchi suyuqlik sathini tenglashtirishga intiladi, natijada 
gidrofob zarracha suyuqlikdan itarilib yuzaga qalqib chiqadi. Gidrofil zarrachalar 
esa, suyuqlik ostiga tushadi. Bu hodisa, mineral zichligiga bog`liq emas, ko`pchilik 
hollarda og`ir gidrofob zarrachalar yuzaga qalqib chiqadi, yengillari esa cho`kadi. 
Zarrachaning o`lchami qanchalik kichik bo`lsa, ho`llanish kuchliroq bo`ladi. Pulpa 
orqali havoning mayda pufakchalari puflansa, o`zi bilan birga gidrofob 
zarrachalarini ham olib yuzaga qalqib chiqadi. Qattiq zarrachaning ho`llanmaslik 
darajasi va ho`llanish chekka burchagi qanchalik katta bo`lsa, uning havo 
pufakchasiga yopishish va yuzaga qalqib chiqish ehtimoli shunchalik katta bo`ladi. 
Natijada suyuqlik yuzasida gidrofob material zarrachalarini olib chiqqan 
ko`pikchalar qavati hosil bo`ladi. Uni osongina ajratib olish mumkin. Yaxshi 
ho`llanadigan zarrachalar asta – sekin suyuqlik ostiga cho`kib to`planadi. 
Tabiiy minerallar ho`llanish darajasi bilan bir-birisidan kam farq qiladi. 
Shuning uchun ham flotatsiyaga qulay muhit yaratish uchun pulpaga turli 
flotareagentlar qo`shiladi. Barcha flotareagentlar: ko`pik hosil qiluvchilar, 
yig`gichlar va to`g`rilagichlar (regulyatorlar) ga bo`linadi. 
Ko`pik hosil qiluvchilar organik sirt aktiv moddalar bo`lib ko`pikni tashqi 
qavatida absorbtsion parda hosil qiladi. Hamda ko`pikning barqarorligini, 
mustahkamligini oshiradi. Ko`pik hosil qiluvchi sifatida qarag`ay moyi, yog`och 
diyogoti, toshko`mir smolasining ba’zi fraktsiyalari, OH-gruppa saqlovchi moddalar 
(yuqori alifatik spirtlar, fenollar, krezollar) va boshqalardan foydalaniladi. 
Yig`gichlar – organik moddalar bo`lib, molekulasi qutbsiz (uglevodorodli) va 
qutbli (karboqsil, gidroqsil, amin va boshqa) qismlardan tuzilgan bo`ladi. Bunday 
moddalar 
o`zining 
qutbli 
gruppalari 
bilan 
qattiq 
zarracha 
yuzasiga 
adsorbatsiyalanib, uning gidrofobligini keskin oshiradi. Natijada unday zarrachalar 
pufakchalar (ko`pikchalar) sirtida yig`iladi va suyuqlik yuzasiga qalqib chiqadi. 
Yig`gichlar sifatida, sulfidli rudalar uchun kisantogenotlar va ditiofosfatlar, ishqoriy 
yer elementlari tuzlarini yoki metall oksidlarini (SnO
2
, Fe
2
O
3
, MnO
2
) caqlovchi 
minerallar (appatit (Ca
3
(PO
4
)
2
• CuF
2
), flyurit (NaAlF
6
), barit (BaSO
4
) va boshqalar) 
uchun yuqori alifatik aminlar ishlatiladi. 
Regulyator – to`g`rilovchi, reagentlarning tanlab ta’sir etish xossasini oshirish 
uchun 
xizmat 
qiladi. 
To`g`rilovchilardan 
bir 
xillari 
yig`gichlarni 
adsorbtsiyalanishini tezlashtirsa, boshqalari esa flotatsiyalanishi kerak bo`lmagan 
zarrachalarga adsorbatsiyalanib ularning gidrofilligini oshiradi. Regulyatorlar, 
molekulasida gidrofob gruppalari bo`lmaydi. Masalan, suyuq shisha silikat 
minerallarni ohak, kabilarni flotatsiyalanishini kamaytiradi. Shunday qilib, ko`p 
marta selektiv flotatsiyalash natijasida nafaqat foydali komponentni, bekorcha 
jinslardan ajratish boyitish, balki ularni to`liq ajratish ham mumkin. Flotareagent 
sarfi katta bo`lmaydi. Bir tonna jinsga 100 grammgacha flotareagent sarflanadi 
xolos. 
Xom ashyoni boyitish uchun ikki tipdagi flotatsiya mashinalari ishlatiladi: 
1.
Kamerali (bo`lmali) bunda pulpa havo bilan mexanik usulda 
aralashtiriladi. 

---

2.
Tog`orali mashina. Pnevmatik (siqilgan havo yordamida ishlovchi) 
usulda aralashtiriladi. 
Kamerali mashinalarda bir necha bo`limlar bir – birisi bilan tutashtirilgan 
bo`lib, har bir bo`lma (kamera) ichida va bo`lmalar tutashgan joyda: teshiklari 
bo`lgan disk (to`garak) panjara, to`siq, ottseklar (bo`lmalarni ajratuvchi bo`shliq) 
joylashtirilgan bo`lib ular yordamida pulpa sathi har xil darajada saqlab turiladi va 
flotatsiyaga turli sharoit yaratiladi. 8-rasmda bu mashinaning bitta bo`lmasini 
uzunasiga kesmasi ko`rsatilgan. Bo`lmaning ostki qismida quvurchalar orqali ko`pik 
hosil qilish uchun havo hamda flotoreagentlari bo`lgan toza pulpa kiritiladi. Bo`lma, 
gorizontal holda o`rnatilgan chambara yordamida ostki aralashtiruvchi va ustki 
ajratuvchi qismlarga ajratilgan. Ustki ajratuvchi bo`limidan kontsentrat saqlovchi 
ko`pik olinadi. Ostki bo`limidan esa, ruda qoldiqlari chiqarib olinadi. Agar, 
qoldiqlar tarkibida kerakli komponentlar saqlansa, u keyingi flotatsiyalovchi 
bo`limga o`tadi va boshqa flotoreagentlar yordamida flotatsiyalanadi. Bo`lmasa 
chiqindi sifatida tashlanadi. Kontsentrat tindirgichlarda suvdan ko`pikdan ajratiladi. 
Filtrdan o`tkaziladi va quritiladi. 
Pnevmatik mashinalarda esa, maydalangan jinslar pulpaga solinadi va 
gidrofob zarralarni flotatsiyalash xizmatini o`tovchi havo yordamida aralashadi. 
Termik boyitish. Xom ashyoni turlicha suyuqlanuvchanligiga asoslangan. 
Ashyo qizdirilganda oson suyuqlanuvchi materiallar suyuq holda oqib, qiyin 
suyuqlanuvchi jinslardan ajraladi. Shunday usul bilan oltingugurtni boshqa 
jinslardan (asosan qiyin suyuqlanuvchi ohaktosh, gips va shu kabilardan) 
suyuqlantirib ajratib oladilar. Bitumlarni anorganik qo`shimchalardan ajratib olishda 
ham qo`llaniladi. 
Kimyoviy usullari komponentlarni tashkil etuvchi qismlarning kimyoviy 
xossalarini har xilligidan foydalanib xom ashyoni boyitishga asoslangan.