Kimyo sanoatining xom ashyosi va uni boyitish usullari

ashyolariga bo`linadi.
Qazilma organik yoki yonuvchi xom ashyolar (torf, slanets, 

---

ko`mir, neft, tabiiy va yo`ldosh gazlar) energiya manbai sifatida hamda, qimmatbaho 
kimyoviy ashyo sifatida ishlatiladi. 
O`simlik va hayvon xom ashyolari qishloq xo`jalik, o`rmon xo`jaligi va 
baliqchilik xo`jaliklarining mahsulotlari hisoblanadi. 
O`simlik va hayvon ashyolari ishlatish sohasiga qarab ikkiga: oziq-ovqat 
va texnik ashyolariga
bo`linadi. 
Oziq-ovqat ashyolariga
, asosan, ozuqa sifatida 
iste’mol qilinadigan (kartoshka, lavlagi, sut, g`alla, o`simlik, hayvon va baliq 
yog`lari va boshqalar) mahsulotlar kiradi. 
Texnik ashyolar
ga esa, oziq-ovqat sifatida ishlatishga yaroqsiz bo`lgan, 
ammo kimyoviy va mexanik ishlov berilgach, turmush va sanoatda, texnik 
maqsadlarda ishlatish mumkin bo`lgan ashyolar kiradi. Masalan: paxta, yog`och, 
yog`och smolasi, somon, zig`ir poyasi, nasha poyasi (kanop), hind kanopi, charm, 
jun, mo`yna, ba’zi o`simlik va hayvon yog`lari (hind kanopi moyi, tung moyi – tung 
daraxti mevasidan olinadigan moy, kit, treska baliqlari yog`i turli kunjara, hayvon 
suyaklari va boshqalar). Ammo bunday texnik va oziq-ovqat ashyolariga bo`lish bu 
nisbiydir. Chunki ba’zan oziq-ovqat ashyolari texnik maqsadlarda va aksincha, 
taxnik ashyolar, oziq-ovqat maqsadida ishlatilishi mumkin. Masalan: ba’zi oziq-
ovqat yog`lari qayta ishlanib ulardan sovun, olif va kosmetika vositalari olinadi. 
Texnika maqsadlari uchun ishlatiladigan ozuq-ovqatli xom ashyolarni 
noozuq-ovqat xom ashyosi bilan almashtirish.
Hozirgi zamonning asosiy maqsadi texnika maqsadlar uchun ishlatiladigan 
ozuq-ovqatli xom ashyolar miqdorini keskin kamaytirish masalasini qo`yib 
kelmoqda. 
Kimyo va kimyoviy texnologiya yutuqlari muhim texnika xo`jalik 
mahsulotlarini noozuq-ovqatsiz xom ashyolardan olishga imkon beradi. 
Bunday xom ashyolar sifatida toshko`mir, torf, slanes, neft, tabiiy gazlar, 
yog`och, o`simlik va qishloq ho`jalik mahsulotlarining chiqindilari ishlatilmoqda. 
Masalan, sovun, sintetik yuvish mahsulotlari, to`qimachilik sanoati 
mahsulotlari, rezina mahsulotlari ishlab chiqarishda, charm sanoatida, korroziyaga 
qarshi kurashishda, metallarni silliqlashda, metallarni qirqishda sovitgichlar sifatida 
har yili bir necha yuz ming tonnalab qimmatbaho ozuqali moylar ishlatiladi. 
Sanoatning 150 dan ortiq tarmog`ida keng miqyosda foydalaniladigan etil 
spirtini ishlab chiqarish uchun ham juda ko`p yuqori sifatli don va kartoshkalar 
ishlatiladi. Xuddi shu singari sanoatda un, kraxmal, sut kabi mahsulotlar texnika 
maqsadlari uchun ishlatiladi. 
Masalan,yog`sizlangan sut tarkibida 3-4 % kazein bor. Bundan sanoat 
miqyosida kazein kleyi olinadi va holanki bulardan yaxshi pishloq olish mumkin 
edi. 
Kraxmal to`qimachilik sanoatida, rezina va kimyo sanoatida, quduqlar 
qazishda, loyli eritmalarga ishlov berishda, gugurt sanoatida, elektrodlar olishda 
keng qo`llaniladi. 
Hozir sanoatda kraxmal, poliakrilamid, hamda sellyulozaning suvda eriydigan 
efirlari karboksilmetilsellyuloza (KMS) bilan muvaffaqiyatli almashtirilgan. SHu 
bilan birga KMS, ko`p miqdorda kraxmal o`rnida, to`qimachilik, qog`oz va gugurt 
sanoatida ozuqli un o`rnida ishlatilmokda. 

---

Hozir etilendan va yog`ochdan olinayotgan (har yili 800 million tonna) sintetik 
etil spirti tarkibi va sifati jihatidan ozuqli xom ashyolardan olinadigan etil spirtidan 
farq qilmaydi va shu bilan birga ancha arzonga tushadi. 
Shuning kabi gaz va neftni qayta ishlash mahsulotlaridan sirka kislota, gliserin 
va yog`lar ishlab chiqarilmoqda. 
Mahsulotlarni bu yo`l bilan ishlab chiqarishda ko`p miqdorda ozuqli xom 
ashyolar tejab qolinadi va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxi 
birmuncha arzonlashadi. 
Umuman texnikaning nihoyatda tezlik bilan rivojlanishi yangidan yangi 
materiallarni, shuningdek yangi xom ashyo materiallarini qidirib topish masalasini 
qo`yadi, bu masala asosan olti yo`l bilan amalga oshiriladi: 
1. Iloji boricha arzon xom ashyolarni qidirib topish va ishlatish (gaz va neft). 
2. Xom ashyodan kompleks foydalanish (xom ashyodan chiqindi 
chiqarmaslik). 
3. Konsentrlangan xom ashyo va mahsulotlar ishlatish. 
4. Juda toza xom ashyolar ishlatish. 
5. Texnika maqsadlari uchun ishlatiladigan ozuqli xom ashyolarni ozuqsiz xom 
ashyo bilan almashtirish. 
6. Imkon darajasida mahalliy xom ashyolardan foydalanish. 
Ishlab chiqarishning texnologiyasi, uning iqtisodi, mahsulotning sifati ko`p 
jihatdan xom-ashyoga bog`liq. Ma`lumki, qo`llanilayotgan xom ashyoni narxi 
umumiy harajatlarning 70-80% ni tashkil qiladi. Ko`pgina birikmalar va materiallar 
ishlab chiqarish uchun sarflangan xom ashyo miqdori ancha yuqoridir.