Kimyo sanoatining xom ashyosi va uni boyitish usullari

 

---

Xom ashyoni kompleks foydalanish va chiqindisiz texnologiya. 
Xom ashyoni kompleks foydalanish xalq xo`jaligining eng muhim 
vazifalaridan biridir. XX asrdagi ilmiy-texnika revolyutsiyasi insoniyatning kam 
mablag` sarflab juda ko`p miqdor tabiiy resurslarni olish imkoniyatini tug`dirdi. 
Hozirgi davrda dunyo sanoati 25 mlrd.t. tog` jinslarini qayta ishlamoqda. Ammo, 
uning atigi 2 % i tyyor mahsulotga aylantirilib qolgan 98 % dan ko`prog`i bekorchi 
jins sifatida tashlab yuborilmoqda. Bu holat insoniyat oldiga global muammolarni 
qo`ydi. Birinchi navbatda, tabiiy resurslarning tugab qolish xavfini va sanoat 
chiqindilarining atrof-muhitga xavfli ekologik ta’siri muammosi ko`ndalang bo`lib 
qoldi. Bu muammo ishlab chiqarishga chiqindisiz texnologiyani qo`llash bilan hal 
qilinishi mumkin. Qaysikim, u tabiiy resurslardan va energiyadan ratsional 
foydalanish, hamda atrof-muhitni himoya qilish imkoniyatini beradi. Chiqindisiz 
texnologiyani amalga oshirishning asosiy yo`li bu xom ashyoni kompleks qayta 
ishlash hisoblanadi. Chunki ishlab chiqarish korxonalarining chiqindisi u yoki bu 
sabablarga ko`ra to`liq yoki umuman foydalanilmayotgan, ammo foydalansa 
bo`ladigan moddalardir.
Bunga apatit – nefelini kompleks foydalanish sxemasini misol qilib ko`rsatish 
mumkin (10-rasm).
Xibin koni apatit-nafelinli mineral tarkibida 13 % apatit, 30-40 % nafelin, 9,4 
% egirin, 2,2 % titanomagnetit, 2,5 % sfen va boshqa qo`shimchalari bor. Bu xom 
ashyo maydalanadi, flotatsiya usulida apatitli kontsentrat va nafelinga ajratiladi. 
Apatitni sulfat kislotali usul bilan qayta ishlanganda 90 % fosfor 50 % ftor va 

---

fosfogipening bir qismi foydalaniladi. Nitrat kislotali usulda siyrak yern elementlari 
va strontsiy ajratib olinadi. Nefelinli kontsentrat alyuminiy zavodlarida qayta 
ishlanadi. U faqat alyuminiy korxonasi emas, balki bir vaqtning o`zida ham 
metallurgiya ham kimyo ham tsement korxonasining xom ashyosi hisoblanadi. 
Chunki 1 t glinazyom (Al
2
O
3
) olganda qo`shimcha sifatida 0,6 - 0,8 t.soda, 0,2 – 0,3 
t. potash va 9 – 11 t. tsement olinadi. 
Rangli metallurgiyada polimetall rudalarni kompleks qayta ishlash sohasida 
katta yutuqlarga erishildi. Masalan: qo`rg`oshin-ruxli ruda qayta ishlanib 18 element 
ajratib olinmoqda va 40 xil tovar mahsuloti tayyorlab chiqarilmoqda. Mis rudalarida 
tarkibidagi 25 elementdan 21 tasi ajratib olinmoqda. Mis kolchedanini kompleks 
foydalanish sxemasi 11-rasmda berilgan.
Bunda mis kontsentratini kuydirishda hosil bo`ladigan gazi (4-8 %) ushlab 
olinib (ilgari atmosferaga chiqarilib yuborilar edi) sulfat kislota olish uchun 
foydalanilmoqda. 1 t.mis olganda ajralib chiqqan SO
2
dan 10 t.gacha sulfat kislota 
ishlab chiqarish mumkin. 
Organik xom ashyolarni kompleks foydalanishga ham ko`pgina misollar 
keltirish mumkin. Masalan, koksa kimyo ishlab chiqarish korxonasini olaylik, u 
toshko`mirdan koks, aromatik uglevodlar, fenollar, naftalin, ammiak, piridinli 
asoslar, vodorod va yuzlab boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradi. 
Chiqindisiz ishlab chiqarishni tashkil qilishda bir xom ashyodan 
foydalanuvchi bir necha ishlab chiqarish korxonalarini quramalash (kombinirlash) 
katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, rangli metallurgiya sanoati bilan kimyo sanoati 
korxonalarini quramalash va kimyo – metallurgiya kobinetlari tashkil etish 
hisoblanadi. 
Chiqindisiz 
ishlab 
chiqarishda, 
ayniqsa, 
qurilish 
korxonalarini 
kooperatsiyalash muhimdir. Chunki kimyo zavodlari yoki metallurgiya zavodi 
chiqindilari qurilish korxonalari uchun beton to`ldiruvchisi, g`isht xom ashyosi, 
tsement xom ashyosi va avtomobil yo`llari uchun mustahkam qoplamalar qilishda 
ishlatiladi. 
8-§. Xom ashyo tanlash muammosi.

---

Kimyo fanining rivojlanishi bilan xom ashyo tanlash muammosi ilgari suriladi. 
U insoniyatga har xil xom ashyo turlaridan kerakli mahsulotlar hosil qilish
imkoninn berdi. Siz kimyoning sanoatda qo`llanilishi bilan tanishar ekansiz,
hamma vaqt bu tanlash muammosiga duch kelasiz. Xom ashyo tanlashda asosiy
mezon iqtisodiy unumdorlikdir. Bunga bitta misol keltiramiz. 1932 yilda 
Yaroslavl shahrida birinchi sintetik kauchuk zavodi ishga tushirildi. Bu va tez orada 
ishga tushirilgan boshqa zavodlarda xom ashyo sifatida kartoshkani qayta ishlashda
hosil bo`ladigap mahsulot - etil spirt ishlatilardi. Undan katalitik parchalash 
yo`li bilan monomer - 1, 3-butadiyen olinar edi. Tez orada bu spirt o`rniga gidroliz
va sintetik spirtlar qo`llanila boshladi, so`ngra esa spirt ishlatishdan umuman voz 
kechildi.
Butadiyen va boshqa monomerlar yo`ldosh gaz va neft zavod gazlari 
komponentlari — butan, butilen va boshqalardan olina boshlandi. Kauchuk ishlab
chiqarishning rivojlanishida to`rt yo`nalishda muvaffaqiyatlarga erishildi:
1) kauchuk ishlab chiqarishni amaliy jihatdan qulay bo`lgan katta xom ashyo
resurslari bilan ta’minlash;
2) zavodlarni ko`p sonli neft va quvrlar qurish bilan iste’molchilarning
talablariga muvofiq joylashtirish imkoniyati;
3) turli tarkibga, shu jumladan, xususan qimmatli xossa larga ham ega
kauchuklar ishlab chiqarish imkoniyati;
4) kauchuklar va ular asosidagi mahsulotlarning keskin arzonlashuvi.
Keltirilgan misollar kimyoviy ishlab chiqarishning umumiy qonuniyatini — eng
oddiy va shu bilan birga, eng qulay xom-ashyo turlaridan: tabiiy yonuvchi 
gazlar, neft, suv va havodan kimyoviy har xil va juda murakkab mahsulotlar
olish mumkinligini ko`rsatadi.
9-§. Havo — eng muhim kimyoviy xom ashyo
Qanday mahsulotlar ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida havo yoki undan 
ajratib olinadigai kislorod va azotdan fondalaniladi?
Havo va suvdan foydalanishga oid masalalar kitobning oldingi bo`limida bayon
etilgan; chunki, birinchidan xom ashyoning bu turlari juda ko`p kimyoviy 
ishlab chiqarishlarda ishlatilishi aniq. Ikkinchidan biz yer yuzida havo va suv
qoldiqlari cheksiz, u bizning deyarli ishtirokimizsiz tabiat tomonidan 
berilaveradi va shuning uchun uni tejamasdan ishlatish mumkin deb noto`g`ri
o`ylashga o`rganib qolganmiz. Keyinroq bu fikrning xato ekanligiga ishonch hosil 
qilamiz. Yer atmosferasida kislorod miqdori cheksiz bo`lmasada, ko`p. U yoqilg`i 
qazilmalari kabi fotosintez mahsulotidir. Atmosferada kislorodning miqdori
kamayib ketishi ehtimoldan uzoq bor narsa. Lekin havoning, yoqilg`ilarning 
yonish mahsulotlari va kimyoviy chiqindilar bilan zaharlanishi — hozirgi kunda
insoniyatga muqarrar xavf solmoqda. Havoning ifloslanishi undan kimyoviy
xom ashyo sifatida foydalanishda katta qiyinchiliklar tug`dirmoqda. Havo 
umuman olganda, tekin xom ashyo emas. Uni yaxshilab tozalash va tashish uchun
energiya sarflash kerak. Sulfat, nitrat va fosfat kislotalar ishlab chiqarishda 

---

oksidlovchi reaktsiyalar o`tkazishda havo keng qo`llaniladi. n - butanni oksidlab
sirka kislota, n-parafinlardan (S 10 — S 20 ) — spirtlar - yuvuvchi moddalar 
ishlab chiqariladigan xom ashyo, etilendan — etilen oksidi va atsetaldegid, 
alkilbenzollardan — osongina fenol va atseton olish mumkin. Bu reaktsiyalarning
deyarli hammasi katalitikdir.Demak, jarayonda qo`llaniladigan havo
katalizatorlarni zaharlovchi moddalardan, jumladan changdan, namdan 
tozalangan bo`lishi kerak. Havo—kislorod, azot, neon, argon va boshqa gazlar
olinadigan xom ashyo bo`lib, bo`lardan kislorod bilan azot hozirgi vaqtda kimyo 
sanoatida juda muhim rol o`ynaydi. Havo o`rniga kisloroddan foydalanish 
ishlab chiqarish jarayonlarini ancha tezlashtiradi. Havodan kislorod ajratib olish 
jarayonining nazariyasi juda puxta ishlab chiqilgan va saioatda kislorod hosil
qilishning barcha usullarini qiyosiy baholashga yordam beradi.
Takomillashgan apparatlar yaratilgan, katta quvvatga ega agregatlar qurilmoqda. 
Kislorod bilan bir vaqtda azot va boshqa moddalar ham olinmokda, bu iqtisodiy 
jihatdan foydalidir. Shunga qaramasdan havoni ajratish uchun energiya ancha ko`p 
sarf bo`lgani uchun sanoatda kislorod ko`p ishlatilmaydi. Biroq, energiya sarfini
kamaytirish hisobiga kislorodning tannarxini sekin-asta arzonlashtirish va 
kisloroddan keng foydalanish mumkin.