«kimyo» kafedrasi “umumiy kimyo” fanidan

Tabiatda tarqalishi. O’zlarining yuqori darajada kimyoviy faolligi tufayli aksariyat galogenlar tabiatda faqat birikmalar holida uchraydi. Faqat yod elementi suv o’simliklarining tanasida yig’ilishi mumkin.
Ftor flyuorit (CaF₂), kriolit (Na₃AlF₆), ftorapatit (Ca₅(PO₄)₃F) minerallari tarkibida uchraydi. Xlor tabiatda keng tarqalgan, u asosan birikma holida uchraydi, natriy, magniy, kaliy xloridlar dengiz va ko’l suvlarida erigan holatda hamda qattiq holatda konlarda uchraydi. Masalan, NaCl–galit yoki tosh tuz, KCl·NaCl–silvinit, KCl·MgCl₂·6H₂O-karnallit, MgSO₄·KCl·3H₂O kainit kabi minerallar tarkibida uchraydi.
Eng og’ir galogen At tabiatda deyarli uchramaydi. Uni sun’iy Yadro reaksiyalari vositasida sintez qilinadi. 210 Astatning eng barqaror izotopining yarim yemirilish davri atigi 8,1 soatni tashkil etadi.
Galogenlarning vodorodli birikmalari
Galogenlarning birikmalaridan vodorodli birikmalari muhim o’rin tutadi. Bu birikmalardagi bog’lar kovalent qutbli bog’lardir. HF dan HI ga borgan sari bog’ning energiyasi va vodorodli birikmasining termik barqarorligi kamayadi
Galogenlarning vodorodli birikmalarining suvda erishi bilan birga ularning ionlarga dissosilanishi ro’y beradi. Kuchli vodorod bog’lari hosil bo’lishi tufayli HF gina kuchsiz dissosilanadi, kuchsiz kislota. Qolganlari eng kuchli kislotalar qatoriga kiradi.

Galogenlarning vodorodli birikmalari	HF	HCl	HBr	HI
Suyuq. Harorati	-83	-112	-85.5	-50,4
Qaynash harorati	19,5	-85,7	-66,7	-35,4
Bog’ energiyasi kJ/molь-1	574428		362	295
Hf0kJ/molь	-273	-92,5	-36	+26
Gf0kJ/molь	-271	-95.4	-53.6	+1.6
rAB, nm	0,092	0,127	0,141	0,161
Suvda erishi (100S, molьl)		14	15	12
Termik parchalanish darajasi 300^0C 1000^0C	- -	310-9 1,410-4	310-5 0,005	0,19 0,33

Vodorodli birikmalarining konsentrik eritmalari ustida tutun paydo bo’lishi kuzatiladi, ya’ni ular gigroskopik bo’lganligi sababli havodagi suv bug’larini o’z atrofida to’plab, ular bilan qo’shilib tegishli kislotalarning mayda-mayda tomchilarini hosil qiladilar.

Yuqoridagi jadvaldan yaqqol ko’rinib turibdiki, HF ning suyuqlanish va qaynash temperaturalari boshqalaridan anomalь ravishda farq qiladi. Buning sababi uning molekulalarining hatto bug’ holida ham assosilanganligidadir. Bug’ning zichligini aniqlash t_qayn 19,5⁰C da HF tetramer holida uchrashini ko’rsatadi. Faqat 90⁰C dagina HF yakka molekulalardan iborat bo’ladi:

Galogenlarning vodorodli birikmalarini bir qancha olish usullari mavjud
2NaCl + H₂SO₄  2HCl + Na₂SO₄
KBr + H₃PO₄ HBr + KH₂PO₄
CaF₂+ H₂SO₄  2HF + CaSO₄

HI beqaror bo’lganligi sababli uni bu usulda olib bo’lmaydi

Vodorod yodid kislota tuzlari – metall yodidlar qaytaruvchi xossalarini namoyon qiladi. Kaliy yodid hatto kuchsiz oksidlovchi nitrat kislota HNO2 ta’sirida O2 ga qadar oksidlanadi. Vodorod yodid kislotada erkin yodni erishi bromga xos bo’lgan jarayondan chuqurroq sodir bo’ladi.
H₂ + J₂  2HJ