«kimyo» kafedrasi “umumiy kimyo” fanidan

Galogenlarning kislorod tutgan birikmalari
Galogenlar kislorod bilan qator beqaror birikmalar hosil qiladilar. Ularning hosil bo’lish vaqtida Gibbs potensialining o’zgarishi G⁰₂₉₈ 0 bo’lganligi uchun ular aylanma, bilvosita yo’llar bilan olinadi. Oksidlarga mos keluvchi kislotalarga qaraganda ularning tuzlari bir qadar barqarorroqdir.
Ftorning O₂F₂ va OF₂ kislorodli birikmasi mavjud. Kislorod ftorid OF₂ (qaynash harorati -145°C, suyuqlanish harorati – 223°C) suyuq holda och sariq rangli zaharli gaz. OF₂ ni olish uchun F₂ ni NaOH ning sovutilgan eritmasi orqali o’tkazish orqali yoki HF va KFning suvdagi ertimalarini elektroliz qilib olinadi.
2F₂ 2NaOH  2NaF  H₂O  OF₂
OF₂ning suv bilan reaksiyasi
H₂O + OF₂  O₂ + 2HF’
OF₂ ni HCl bilan reaksiyasida HF hosil bo’ladi
4HC1 + OF₂ 2HF + H₂O + 2C1₂
OF₂ 250 °C dan yuqori haroratda qizdirilganda O₂ va F₂ ga ajraladi. OF₂ kuchli oksidlovchi modda. CHunki undagi kislorod atomi rasmiy ravishda 2 oksidlanish holatida turadi. U o’zining barqaror holati -2 ga o’tishi kerak (Bu yerda so’z O^-2 to’g’risida borayapti. CHunki O^-1 1e- O^-2 endotermik jarayon ekanligi bizga ma’lum). O₂F₂ kislorod diftorid qizg’ish rangli qattiq jism, suyuqlanish harorati 163 °C molekulasining tuzilishi quyidagicha:

Xlorning kislorodli birikmalari muhim va ko’p sonlidir (Cl₂O, ClO₂, Cl₂O₃,Cl₂O₆, Cl₂O₇). Xlor xlorit, xlorat va perxlorat kislotalarni hosil qiladi.
Cl₂O -xlor(I) oksidida xlorning oksidlanish darajasi +1 ga teng. Uni quyidagi reaksiya yordamida olish mumkin:
2HgO +2 Cl₂ HgCl₂ ·HgO + Cl₂O
Bu oksid suvda erib, gipoxlorit kislotani hosil qiladi.
H₂O + Cl₂O  2HOCl
HClO-juda kuchsiz kislota, K  510^-8, ya’ni u karbonat kislotasidan ham kuchsizdir, termik jihatdan turg’un emas. Ishqoriy muhitda muvozanat o’ng tomonga siljiydi:
HCl  HClO  2KOH  KCl  KClO  2H₂O.
Xlorni ishqorning sovuq eritmasi orqali o’tkazilganda ham shunday natijaga erishiladi:
2KOHCl₂KClKClOH₂O;
Ca(OH)₂ Cl₂ CaOCl₂ H₂O;
CaOCl₂ HCl va HClO kislotalarining aralash tuzidir.
2CaOCl₂ CO2 H2O  CaCO₃ CaCl₂ 2HOCl (bu almashinish reaksiyasi)
CaOCl₂ HCl  CaCl₂ H₂O  Cl₂.
Oksidlanish-qaytarilish jarayoni Sl1 va Cl-1 zarrachalar o’rtasida sodir bo’layapti:
Cl1Cl^-1Cl₂⁰;
ClO₂ xlorning dioksidi, o’tkir hidli, o’z-o’zidan portlaydigan modda,(qaynash harorati – 11°C, suyuqlanish harorati – 60°S ) Juda beqaror modda. Zarba ta’sirida parchalanadi:
2ClO₂Cl₂ 2O₂;
Ishqorda eritilsa ikki xil tuz hosil bo’ladi:
2ClO₂ 2KOHKClO₃KClO₂H₂O;
ClO₂ oksidi olish uchun xloratlarni sulьfat kislota bilan parchalash yoki ularni biror qaytaruvchi, masalan, oksalat kislota bilan qaytarish kerak:
2 HClO₃ + H₂C₂O₄2 ClO₂ + 2CO₂ + 2H₂O
Texnikada ClO₂ olish uchun qaytaruvchi sifatida sulьfit angidridi qo’llaniladi:
2 NaClO₃+ H₂SO₄+ SO₂ 2 ClO₂+ 2 NaHSO₄
Suyultirilgan ClO₂ ga 0°C da ozon yuborish orqali xlor(VI)oksidi olinadi:
2 O₃ + 2 ClO₂ Cl₂O₆ +2 O₂
Bu oksid [ClO₂⁺][ClO₄^-] ko’rishinshda ham mavjud bo’ladi.
Cl₂O₇ rangsiz moysimon suyuqlik,(qaynash harorati – 83 °C, suyuqlanish harorati -91,5 °C).

perxlorat kislotadan suvni fosfat angidrid yordamida yo’qotish orqali olinadi:
4 HClO₄ + P₄O₁₀2 Cl₂O₇ + 4 HPO₃
Brom va yodning oksidlari unchalik ko’p emas hamda ahamiyati ega emas.
Br₂O oksidi quyidagi reaksiya yordamida olinadi:
2 HgO + 2Br₂HgO·HgBr₂+ Br₂O
Bu oksidni ozon yordamida BrO₂ gacha oksidlash mumkin:
4O₃ + 2Br₂O  3 O₂+ 4 BrO₂
Yod oksidlari ichida eng barqarori I₂O₅ hisoblanadi.
2 HIO₃ I₂O₅ + H₂O
I₂O₅ oksidining tuzilishi:

I₂O₅ barqaror bo’lib, 300 °C da yid bilan kislorodga parchalanadi. Bundan tashqari I₂O₄ va I₄O₉ kabi oksidlari ham ma’lum, lekin bu moddalarni yodat kislotaning yod va IO⁺ bilan hosil qilgan tuzlari I (IO₃)₃ va IO (IO₃) deb qarash mumkin.
Yodning kislorodli birikmalari gipoyodit kislota HIO, yodat kislota HIO₃ va peryodat kislotalardir HIO₄.
Gipoyodat kislota va uning tuzlari – gipoyiditlar juda beqaror moddalar bo’lib, osonlik bilan yodatlarga o’tadi. HIO va uning tuzlari faqat eritmalarda barqaror. Lekin gipoyiditlar toza gipoyidit kislotaga qaraganda barqarorroq moddalardir, agar yodga ishqorlar ta’sir ettirilsa, avval gipoyoditlar hosil bo’ladi, so’ngra yodatlarga va yodidlarga ajraladi. Gipoyodat kislota va uning tuzlari oksidlovchilardir.
Ishlatilishi. Galogenlar, ayniqsa Cl₂ sanoatda keng qo’llaniladi. Xlor, HCl, CaOCl₂, NaCl, MeClO₃ larni sintez qilishda, oqlash, ichimlik suvlarini zarasizlantirishda, rangli metallurgiya sanoatida, ba’zi rudalardagi metallarni xloridlar ko’rinishirga o’tkazish, xlororganik birikmalar-C₂H₄Cl₂, CCl₄ larni (erituvchilar, yog’larni ekstraksiyalovchi moddalar, metallarning sathini moylardan tozalovchi vositalar), qishloq xo’jaligi zararkunandalariga qarshi kurashish vositalarini, plastmassalarni va kauchuklarni sintez qilishda keng qo’llaniladi. Brom-dori-darmonlar, bo’yoqlar, AgBr (fotografiya) olishda, yod esa medisinada (yodning spirtdagi 10%li eritmasi), antiseptik va qon to’xtatuvchi vositalar sifatida ishlatiladi.