«kimyo» kafedrasi “umumiy kimyo” fanidan

II-semestr


1-Ma’ruza: Оrgаnik birikmаlаrning klаssifikаsiyasi. Toʻyingаn uglеvоdоrоdlаr
Reja:
1. Оrgаniк kimyo fаnining predmeti vа uning rivоjlаnish tаriхi. Оrgаnik birikmаlаrning tuzilish nаzаriyasi.Оrgаnik birikmаlаrni nоmlаshning аsоsiy prinsiplаri
2. Izоmеriya. Gоmоlоgiya vа gоmоlоgik qаtоr. Аsоsiy funksiоnаl guruhlаr vа оrgаnik birikmаlаrning sinflаri.
3. Toʻyingаn uglеvоdоrоdlаr. Аlkаnlаr vа ulаrning kimyoviy хоssаlаri: gаlоgеnlаsh (хlоrlаsh, brоmlаsh, yоdlаsh, ftоrlаsh, nitrоlаsh, sul’fохlоrlаsh, sulfооksidlаsh, оksidlаsh
4. Rаdikаl rеаksiyalаrning tаnlоvchаnligi vа аlkil rаdikаllаrning nisbiy bаrqаrоrligi. Аlkаnlаrning oʻsimlik vа hаyvоnаt dunyosigа tа’siri


Organik kimyoning rivojlanish tarixi
Organik kimyo hayot kimyosi sifatida rivojlana boshlagan, chunki o’sha davrda organik birikmalarni sintez qilib olish mumkin emas, ular faqat organizmlarda hayotiy kuch tasirida paydo bo’ladi degan nazariya mavjud edi. Keyinchalik organik kimyo uglerod birikmalari kimyosi sifatida qaraldi. Bugungi kunda esa organik birikmalar deganda tabiatda, tirik organizmlarda uchraydigan, tarkibida uglerod va boshqa elementlar bo’lgan birikmalar tushuniladi. Hozirgi davrda eng kup tarqalgan organik birikmalar nobud bo’lgan tirik organizmlarning mahsulotlari hisoblanadi (ko’mir, tabiiy gaz, neftь). Ilgari organik moddalarning manbalari o’simliklar hisoblangan, o’simliklarni suv bug’i bilan haydab efir moylari olingan, maydalangan o’simliklarni ektraksya qilinib alkoloidlar ajratib olingan masaslan mentol- jasmin usimligidan ajratib olingan efir moyi, sis-jasmon- jasminning gulbarglaridan ajratib olinadigan xushbo’y hidli modda.
Tabiiy birikmalar uzoq vaqtlardan beri dorivor moddalar sifatida ishlatiladi masalan, xinin Janubiy Amerikada o’sadigan daraxt pustlog’idan ajratib olingan va bezgakka qarshi dori sifatida qo’llanilgan.
Keyinchalik xininning tuzilishi o’rganilgan Jesuits tomonidan sintez qilib olingan modda xinindan ham biologik faolligi yuqori bo’lishi aniqlangan.
O’n to’qqizinchi asrga kelib ko’mir kimyogarlarning asosiy tadqiqot obьektlaridan biriga aylandi. Ko’mirni quruq haydashdan olingan smola aromatik uglevodorodlarga boy bo’lib uning tarkibidan benzol, piridin, fenol, anilin, tiofen ajratib olindi.

Benzol	Piridin	Fenol	Anilin	Tiofin

XIX asrda fenoldan jarroxlikda antiseptik vosita sifatida foydalanilgan, anilin esa bo’yoq sanoatida keng foydalanilgan. SHundan so’ng kimyogarlarning yangi organik moddalar sintez qilishga bo’lgan qiziqishlari yanda ortdi. Britaniyalik olim Uilьyam Perkin anilindan xinin sintez qilishga harakat qiladi va 18 yillik urinishlardan so’ng 1856 yilda movienni sintez qiladi. U esa matolar uchun bo’yoq sifatida keng qo’llaniladi.

XX Asrga kelib neft ko’mirdan ko’ra keng o’rnganila boshlandi, bunga sabab neft tarkibida ko’mirdan ko’ra oddiyroq organik moddalardan iborat edi masalan: metan (CH₄ tabiiy gaz), propan, butan (C₃H₈, C₄H₁₀ moviy gaz). SHundan so’ng olimlar yangi organik moddalar, yangi manbalar qidirishga kirishib ketdi. Bugungi kunga kelib organik moddalar bo’yoqlar, plastik materiallar, dori moddalar, parfumiriya vositalari va boshqa ko’rinishlarda uchraydi, ularning umumiy soni 16 milliondan ortiq.