«kimyo» kafedrasi “umumiy kimyo” fanidan

Izomeriya tushunchasining paydo bo’lish tarixi
Izomeriya tushunchasini fanga birinchi bo’lib 1830 yilda YA. Berselius kiritgan. U vino kislotasini o’rganish jarayonida umumiy atom tarkibi bir xil bo’lgan turli moddalarni kuzatgan. Bu hodisani YA. Berselius oddiy atomlarnnig murakkab atomda turlicha joylashishi natijasida yuzaga keladi deb tushuntirgan. A.M. Butlerov tomonidan organik moddalarning tuzilish nazariyasi kashf etilgandan keyin izomeriya hodisasining sabablarini asoslab berish mumkin bo’ldi. Izmeriya tushunchasi grekcha isos –teng va meros qism degan so’zlardan olingan bo’lib atom tarkibi va molekulyar massasi bir xil bo’lgan, lekin tuzilish va shunga mos ravishda xossalari ham turlicha bo’lgan moddalarning mavjud bo’lish hodisasidir. Bugungi kunda izomeriya tushunchasiga aniq ta’rif berilgan va uning bir nechta turlari kashf etilgan.
Tuzilish izomeriya
Skelet izomeriya yoki uglerod zanjiri izomeriyasi. Bu turdagi izomeriya barcha sinf biriikmalarida uchraydi. To’yingan uglerodlarda skelet izomeriya butandan boshlanadi. Butannig ikki xil skelet izomeri mavjud n-butan va izobutan

Pentanda esa bunday izomerlar soni 3 ta- n pentan, izopentan yoki 2-metilbutan, neopentan, 2,2-dimetilpropan yoki tetrametilmetan.

Tuzilish izomeriyasi cheklanmagan, uglerod atomlarining soni ortishi bilan cheksiz ravishda ortib boraveradi. Tuzilish izomerlar sonini hech qanaqangi qonuniyat bilan aniqlab bo’lmaydi. Qyuida keltiriladigan jadvalda ba’zi alkanlar va ularning tuzilish iomerlari soni keltirilgan.

Uglevodorod formulasi	Izomerlar soni
C6H14	5
C7H16	9
C8H18	18
C9H20	35
C10H22	75
C15H32	4,347
C20H42	366,319
C30H62	4,111,846,763

Ta’kidlanganidek tuzilish izomeriyasi barcha sinf birikmalarida uchraydi quyida biz bunga bir nechta misollar keltirib o’tamiz.

Sikloparafinlarda

Aromatik uglevodorodlarda

Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin.
Tuzilish izomeriyaning o’ziga xos ko’rinishi bu valent izomeriyadir. Valent izomeriyada bog’larni o’zgartirish bilan bir izomerdan ikkinchisini hosil qilish mumkin. Misol tariqasida benzol va uning valent izomerlarini keltiramiz.