Alkimyo
Alkimyo – 1)
kimyo fanining arabcha nomi; 2) hozirgi kimyoning ibtidosi. A. ning
rivojlanishida uch davr farq qilinadi: 1davr – 2–6-asrlar, ikkinchi davr – 12–14-asrlar va
uchinchi davr – 15–17-asrlar. Bu davrlarda Misr, Xitoy, As-suriya, Movarounnahr va
Hindistonda hamda Yevropada A.ning asosiy masalasi "past va noraso" metallarni oltin va
kumushga aylantirishdan iborat bulgan. Olimlar metallarni bir-biriga qorishtirib oltin va
kumush qotishmalarini tayyorlashgan. 8-asr oxiri va 9-asr boshlariga kelib qishloq xoʻjaligi,
konchilik va hunarmandchilik ishlari bir muncha rivoj topdi. Bu esa uz navbatida tabiiy
fanlarning rivojlanishiga imkon berdi. Konchilik, kunchilik, shisha va qogʻoz tayyorlash ishlari
kimyo ilmining rivo-jiga ta’sir koʻrsatdi. Sohaning yetuk olimlari yetishib chiqdi. Shulardan biri
oʻrta asr kimyogarlarining ustozi Jobir ibn Xayyom (721–813) metallarning vu-judga kelishi
nazariyasini ishlab chiqdi. Olimning fikricha, yer ostida ikki xil buglanish amalga oshib,
birinchisi nam, ikkinchisi yer moddasidan koʻtariladigan quruq bugʻ boʻlib, tutundan iborat.
Nam bugʻdan simob, quruq tutundan oltingu-gurt hosil boʻladi. Oʻsha paytda ma’lum boʻlgan
mis, qoʻrgʻoshin, qalay va rux "no-raso" metallar qatoriga kiritilgan. Oltin bilan kumush tarkibi
toza boʻlib, qolganlari aralashmalardan tashkil topgan degan fikrlar bildirilgan. "Noraso"
metallarni "takomillashtirish" va "tuzatish" orqali oltin va ku-mushga aylantirish mumkin
degan gʻoya ilgari surilgan. Bu murakkab vazifani amalga oshirish uchun ana shu metallarga
iksirdan ozgina qoʻshish kifoya qiladi deb oʻylaganlar. Jobir ibn Xayyom har qanday taxmin
aniq ma’lumotlar bilan tasdiqlangandagina qabul qilinishi mumkin deb yozgan. Kimyoda
faqat taj-ribalarga suyanib ish koʻrish kerakligini ham ta’kidlaganligi ma’lum. Oʻrta asrlarda
sharqning ikkinchi bir kimyogari Ar-Roziy Aristotel fikrlariga toʻzatish kiritdi. Uning fikricha,
metallar murakkab moddalar boʻlib, oʻziga xos xossa va xususiyatlarga ega. U koʻplab
tajribalar utkazdi. Ar-Roziy oʻzining 200 dan ortiq ilmiy ishlarida, shu jumladan kimyoga oid
mashhur "Sirlar kitobi" asarida oʻsha davr kimyosida qoʻllanilgan barcha moddalar, asbob-an-
jomlar va tadbirlarni mufassal bayon etdi. Roziy ham, Jobir singari, iksir yordamida bir
metallni ikkinchi me-tallga aylantirish mumkin deb oʻylardi; bundan tashqari, metallarni turli
nis-batda bir-biriga qoʻshish orqali ham oltinga oʻxshash metall hosil qilish ustida koʻp
tajribalar oʻtkazdi. Biroq Roziy shu usudda tayyorlangan metallar koʻrinish jihatidan oltinga
oʻxshasada, hali ular yuqori sifatli oltin emas deb ta’kidladi. Buning isboti uchun u oʻsha
qotishmalarni oʻz tarkibiy qismlariga ajratdi. Xorazmlik ikki olim – Abu Abdullo Muhammad
ibn Yusuf Kotibiy Xorazmiy va Abdulhakim ibn Abdulmalik al-Kosiy ham kimyo tarixiga katta
hissa qoʻshdilar. Oʻrta Osiyoda, umuman, Sharqda kimyo fanining taraqqiyotida buyuk tabib
va faylasuf Abu Ali ibn Sinoning roli ham nihoyatda katta. Ibn Sino kimyogarlarning oddiy
metallarni oltinga aylantirish toʻgʻrisidagi fikrlariga keskin qarshi chiqdi. Metallarning paydo
boʻlishi masalasida u ham Jobir nazariyasiga oʻxshash nazariyani ilgari surdi; ammo Ibn
Sinoning fikri-cha, oʻsha davrda ma’lum boʻlgan har qaysi metall oʻzicha alohida bir moddadir
(biror yagona metallning turi emas). Bir metallni ikkinchisiga aylantirish uchun uning tarkibiy
qismlari (oltingugurt, simob va boshqa aralashmalar) orasidagi nis-batni oʻzgartirish kerak.
Vaholanki biz bu nisbatning qanday ekanligini bil-maymiz, demak, uni oʻzgartirishga qodir
emasmiz, deydi Ibn Sino. Ibn Sinoning metallar murakkab tarkibli moddalar ekanligi haqidagi
fikri fandan uzoq boʻlsa ham, uning oddiy metallarni iksir yordamida oltinga aylantirish mum-
kin degan nazariyaga qarshi chiqib yozgan mulohazalari oʻrta asr A.sining ilmiy 347kimyoga
oʻsib oʻtishida katta rol oʻynadi. Oʻrta asr kimyogarlari oddiy metallarni oltinga aylantirish
haqidagi oʻz naza-riyalarini amalga oshirish yoʻlida koʻp kuch va vaqt sarfladilar. Natijada ular
turli moddalar va asboblarni kashf etdilarki, bularning koʻp qismi hozirgi kimyo ilmida keng
qoʻllaniladi.A. sohasida oʻtkazilgan tadqiqotlar tufayli metallurgiyani rivojlantirishga,
keramika, shisha, millionlab tonna nitrat kislota ishlab chiqarishga, gazmollarni boʻyash
ishlarini maromiga yetkazishga, novshadil, kinovardan simobni ajratib olish va boshqa
ishlarni amalga oshirishga muvaffaq boʻlindi. Amalgama (oltin suvini yuritish) kabi muhim
ishlar ham alkimyogarlar xizmatining samarasidir.Ad.: Karimov U. I., Neizvestnoye
sochineniye Abu Bakra ar-Razi "Kniga tayni tayn", T., 1957; Kazakov B., Prevraheniye
elementov, M., 1977; Rabinovich V. L., Alximiya kak fenomen srednevekovoy kulturi, M.,
1979.Qudrat Axmerov.
OʻzME
. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Ko‘proq o‘rganish
Ushbu maqolada
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi
(2000-2005)
maʼlumotlaridan foydalanilgan.
Adabiyotlar
Soʻnggi tahrir 13 kunlar avval MalikxanBot tomonidan amalga oshirildi
Ushbu maqola
chaladir
. Siz uni
boyitib, (https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Alkimyo
&action=edit)
Vikipediyaga
yordam berishingiz mumkin.
Bu andozani
aniqrogʻiga
almashtirish kerak.
"
https://uz.wikipedia.org/w/inde
x.php?
title=Alkimyo&oldid=2396862
" dan
olindi
