Kimyo (5110500-Geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun о‘quv qо‘llanma)

To’la cho’kish temperaturaning ta‘siri. 
Sifat analizida ko’pincha shunday 
xollar uchrab taradiki, sovuqda olingan cho’kma (masalan KHC
4
Н
4
О
6
) isitilganda 
qaytadan erib ketadi. 
Bunday xollarda temperatura cho’kmaning To’la cho’kishiga kuchli ta‘sir 
Ko’rsatadi. Temperatura kutarilganda cho’kmaning xammasi erib ketmagan vaqtda 
xam uning cho’kmaning eruvchanligiga bo’lgan ta‘sirini xisobga olishga tugri 
keladi. Masalan 1000 da eruvchanligi 100 dagi eruvchanligiga karaganda kariyib 
25 marta ko’p. Ko’pchilik boshqa cho’kmalarning eruvchanligi temperaturaning 
ortishi bilan unchalik ko’p bo’lmasa xam xar xolda ortadi. 
Eruvchanlikning temperaturaga karab o’zgarishi erishning issiklik effekti 
bilan boglangan. Ko’pchilik tuzlarning erishi. Eritmaning sovushi bilan, ya‘ni 
issiklik yutishi bilan boradi. Bunday tuzlarning eruvchanligi Le-SHatele 
printsipiga asosan temperatura ko’tarilishi bilan oshishi kerak. Agar aksincha, 
erish vaqtida issiklik chiksa, bunday tuzlarning eruvchanligi temperatura 
ko’tarilganda kamayadi. Cho’ktirishni kizdirish yuli bilan olib borish kulaydir. 
Chunki bu cho’kma kristallarining yiriklashishiga yoki uning kolloid 
zarrachalarining (amorf cho’kmalar bo’lsa) koagulyatsiyaga uchrashiga yordam 
beradi. Lekin temperatura ko’tarilganda eruvchanligi sezilarli darajada ortadigan 
cho’kmalar bilan ishlaganda, doimo,eritma batamom sovugandagina cho’kmani 
filtrlab olishga kirishish lozim. Masalan MgNH
4
PO
4
, PbSO
4 
,
CaC
2
O
4 
va xokazo 
cho’kmalarni eritmadan ajratishda shunday qilinadi. Aksincha cho’kmaning 
eruvchanligi kam bo’lsa, va temperaturaning o’zgarishi bilan kam o’zgarsa 
eritmani kaynok paytida filtrlash kulaydir, chunki issik –Suyuqliklar sovuq 
Suyuqliklarga karaganda tezrok filtrlanadi. Ko’pchilik xollarida cho’ktiruvchini 
ortikcha miqdorda qo’shish bilan cho’kmaning eruvchanligini ancha kamaytirish 
mumkin. Ammo shuni unitmaslik kerakki, cho’kmani yuvish vaqtida 
cho’ktiruvchining ortikcha miqdori yuvilib ketadi va bu operatsiyaning oxirida 
eruvchanlik yana ortadi. Bu xol, agar cho’kma issik suv bilan yuviladigan bo’lsa, 
uning sezilarli darajada yukolishiga olib kelishi mumkin.