|
ҚИСҚАРТМАЛАР РЎЙҲАТИ
ЖССТ - Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти
ДТББ - диффуз токсик бўлмаган (эутироид) бўқоқ
ЁТ - Йод танқислиги
ЁТД - Йод танқислиги касалликлари
КТТБ - кўп тугунли токсик бўқоқ
ҚБОГ - қалқонсимон безни огоҳлантирувчи гормон
ЭТ - эркин тироксин
ЭТ - эркин трииодотиронин
НИАБ - нозик игна аспирация биопсияси
КТБ - тугунли ёки кўп тугунли бўқоқ
УТТ - ултратовуш
НТБ - нодуляр токсик бўқоқ
ФА - функционал автономия
ҚБ - қалқонсимон без
I - Йод
Кириш
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) Йод танқислигини глобал тиббий, ижтимоий ва демографик муаммо деб билади, чунки эндемик ҳудудларнинг барча аҳолиси йод танқислиги касалликларини (ИТК) ривожланиш хавфи остида. ИТК инсоннинг энг кенг тарқалган юқумли бўлмаган касалликларидан биридир. ЖССТ маълумотларига кўра, сайёрамизда 2 миллиардга яқин одам йод танқислиги шароитида яшайди, дунёда 655 миллион одам эндемик бўқоқ билан, 43 миллион одамда йод танқислиги туфайли мия фаолияти бузилган ва ақлий заифлик мавжуд [1-8]. Бироқ йод танқислигига қарши кўп йиллик кураш олиб борилаётганига қарамай, дунёнинг кўпгина мамлакатларида, жумладан, Ўзбекистонда ҳам йод танқислиги муаммоси ҳал этилмаган.
Йод инсон танасининг ҳаётида жуда муҳим элемент ҳисобланади. Ундаги барча асосий метаболик жараёнлар қалқонсимон без гормонлари - тироксин (Т4) ва трииодотиронин (Т3) таркибида йод борлигида содир бўлади, шунинг учун бу элементнинг жиддий этишмаслиги турли хил йод танқислиги касалликларини келтириб чиқаради.
Йод танқислиги патологияларининг намоён бўлиши ва асоратлари беморнинг ёшига қараб белгиланади, аммо йод танқислиги билан боғлиқ энг оғир, қайтарилмас ва тузатиб бўлмайдиган бузилишлар эмбрион ривожланиш ва чақалоқлик давридаги ўзгаришлардир.
Ушбу ҳужжат ЖССТнинг янгиланган тавсияларига асосланади:
ЖССТ, ЮНИCЕФ ва ICCIDD йод танқислиги касалликларини баҳолаш ва уларни бартараф этишни назорат қилиш. Женева:
ЖССТ, ЖССТ/Евро/ NUT. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти, ЮНИCЕФ, йод танқислиги касалликларини назорат қилиш бўйича халқаро кенгаш. Йод танқислиги касалликларини баҳолаш ва уларни бартараф этишни назорат қилиш: дастур менежерлари учун қўлланма. 3-нашр. Женева: Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти.
Баённоманинг мақсади: Тиббиёт ходимларини далилларга асосланган маълумотлар ва далилларга асосланган тавсиялар билан таъминлаш, йод танқислиги билан касалланган беморларни даволашда ягона ёндашув тизимини ташкил этиш ва жорий этиш.
Беморларнинг тоифалари: Йод танқислиги билан оғриган беморлар.
Протоколнинг мақсадли гуруҳи: оилавий шифокорлар, умумий амалиёт шифокорлари, эндокринологлар, педиатрик эндокринологлар, онкологлар, ултратовуш диагностикаси шифокорлари, жарроҳлар.
Термин ва таърифлар
Йод танқислиги касалликлари - йод танқислиги натижасида юзага келадиган патологик ҳолат бўлиб, аҳолини керакли миқдорда йод билан таъминлаш орқали олдини олиш мумкин.
Токсик бўлмаган бўқоқ - қалқонсимон безнинг фаолиятини бузмасдан, унинг диффуз ёки нодуляр кенгайиши билан тавсифланган касаллик.
Диффуз токсик бўлмаган (эутироид) бўқоқ - қалқонсимон безнинг функциясини бузмасдан катталашиши, палпация ёки ултратовуш ёрдамида аниқланади.
Спорадик бўқоқ - қалқонсимон безнинг диффуз кенгайиши, одатда қалқонсимон без гормонлари синтезидаги туғма (генетик) ёки орттирилган нуқсонлар туфайли.
Эндемик бўқоқ - маълум бир ҳудудда яшовчи аҳолининг бир қисмида йод танқислиги туфайли қалқонсимон безнинг катталашиши.
Тугунли ёки кўп тугунли бўқоқ - бу қалқонсимон бездаги турли морфологик хусусиятларга эга бўлган барча палпация қилинадиган ўчоқли шаклланишларни бирлаштирган коллектив клиник тушунча.
Нодуляр ёки кўп тугунли коллоид бўқоқ қалқонсимон безнинг касаллиги бўлиб, тироцитларнинг фокал пролиферацияси ва коллоид тўпланиши натижасида юзага келади.
Нодуляр ёки кўп тугунли токсик бўқоқ - қалқонсимон безда автоном ишлайдиган тироцитларнинг шаклланиши туфайли қалқонсимон гормонларнинг доимий патологик гиперпродукцияси бўлган ҳолат. Қалқонсимон безнинг функционал автономияси - бу гипофиз безининг қалқонсимон стимулятор гормони таъсиридан қатъи назар, йодни ушлаш ва тироксинни тироцитлар томонидан ишлаб чиқариш.
Йод танқислиги - ҳар бир ёш гуруҳи учун мкг (болаларда 90 мкг ва катталарда 150 мкг) учун организмнинг тавсия этилган суткалик эҳтиёжидан паст йод истеъмоли.
Йодланган туз - йод танқислиги касалликларининг оммавий профилактикаси учун ишлатиладиган, белгиланган миқдорда йод тузлари (калий йодити) бўлган ош тузи.
Кретинизм - пренатал даврда қалқонсимон без гормонларининг етишмаслиги билан боғлиқ ақлий ва жисмоний ривожланишнинг ўта кечикиши.
Кластер таҳлили - бу ҳар қандай тўпламнинг ҳар бир объэктига (масалан, субъэктга) хос бўлган бир нечта хусусиятларнинг миқдорий қийматларининг ўхшашлигига асосланиб, ушбу объэктларни маълум синфларга ёки кластерларга гуруҳлаш имконини берадиган математик процедура. Кластер таҳлилининг асосий мақсади ўрганилаётган объэктлар ва хусусиятлар тўпламини тегишли маънода бир ҳил бўлган гуруҳлар ёки кластерларга бўлишдир.
Ҳипотироидизм учун неонатал скрининг янги туғилган чақалоқларда қалқонсимон без этишмовчилигини эрта аниқлаш тизимидир.
Тиреотоксикоз - бу организмда қалқонсимон без гормонларининг узоқ вақт кўп бўлиши ва уларнинг турли органлар ва тўқималарга токсик таъсиридан келиб чиқадиган клиник синдром. Тиротоксикоз синдроми қалқонсимон без касалликларида ҳам, бошқа органлар ва патологик шароитларда ҳам ривожланади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
