Kegl cc pechat indd

elektrlangan jism 
deyiladigan bo‘ldi. Agar elektrlangan jismni boshqa elektrlanmagan 
jismga tekkizilsa, u jism ham elektrlanib qoladi.
Hozirgi kunda dunyoni elektrsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bir 
kuni insoniyat va tabiat elektrsiz qolsa nima boladi? Unda dunyo 
qorong‘ulikka cho‘kkan, televizor, sovutkich, telefon, plitkalar 
ishlamagan bo‘lar edi. Hayot umuman to‘xtagan bo‘lar edi. Chunki 
ko‘pgina hayotiy jarayonlar elektr jarayonlari bilan bog‘liqdir. 
Moddaning o‘zi ham parchalanib ketar edi. Chunki uni tashkil etuvchi 
zarralar elektr o‘zaro ta’sir tufayli tutinib turadi.
43-MAVZU
JISMLARNING ELEKTRLANISHI
Elektrni o‘rganish oddiy tajribalarni o‘tkazishdan boshlangan. 
Shunday tajribani qilib ko‘raylik. Stol ustiga qaychi bilan maydalab 
qirqilgan qog‘oz parchalarini sochib qo‘yaylik. Plastmassadan yasalgan 
taroqni olib uni yaxshilab tozalab, quritaylik. So‘ngra yog‘siz quruq 
sochimizni taraylik va qog‘oz parchalariga yaqinlashtiraylik.

---

119
Shunda qog‘oz parchalarining taroqqa tortilib 
yopishganligini kuzatamiz (83-rasm).
83-rasm.
Xuddi shunday hodisani sharikli ruchkani 
jundan yasalgan buyumga ishqalab qog‘oz parcha-
larini, bosh 
qa yengil predmetlarga va hatto 
ingichka suv oqimiga ta’sir qilishini kuzatish 
mumkin (84-rasm).
1 
2 
3
84-rasm.
Shokolad o‘ralgan shaldiroq metall qog‘ozni 2 sm kenglikda kesib 
uni qalamga o‘rab silindr yasaylik. So‘ngra uning uchidan teshib ip 
yordamida osib qo‘yaylik. Shisha tayoqchani shoyiga ishqalab osib 
qo‘yilgan silindrga yaqinlashtirsak u tayoqchaga tortiladi va tayoqchaga 
tekkanidan so‘ng undan itariladi! Ikkinchi bir ipga osilgan silindrga 
junga ishqalangan kahrabo tayoqchani yaqinlashtiraylik. Silindr 
qahrabo tayoqchaga tortilib unga tekkanidan so‘ng undan itariladi 
(85-rasm). Bularga sabab silindrlar tayoqchalarga tekkanidan so‘ng 
elektrlanib qolishidir.
85-rasm.
Endi silindrlarga tayoqchalarning o‘rnini almashtirib yaqinlash-
tiraylik. Silindrlarning yana tayoqchalarga tortilganliklarini kuzatish 
mumkin.
Tajribalardan quyidagi xulosalarni chiqaramiz:
1. Elektrlangan jismlar boshqa elektrlanmagan jismlarni, ma-
sa lan, mayda qog‘oz parchalarini, soch tuklarini o‘ziga tortadi.
2. Elektrlangan bir xil tayoqchalardan zaryad olgan jismlar bir-
biridan itariladi. Shisha va kahrabo tayoqchalardan zaryad olgan 
jismlar bir-biriga tortiladi.

---

120
Demak, shoyiga ishqalangan shisha tayoqchada bir turdagi elektr 
zaryad lari, mo‘ynaga ishqalangan kahrabo tayoqchasida ikkinchi 
turdagi elektr zaryadlari bo‘lar ekan.
Fransuz olimi Sh. 
Dyufe va amerikalik olim B. 
Franklin 
taklifiga binoan birinchi turdagi zaryadni shartli ravishda