Katalitik modifikasiyalash

Izoolein kislotalarining hosil bo’lishi 
Agar olein kislota yoki uning efirini gidrogenlash jarayoni vaqtida yod sonini 
ma’lum bir darjaga yetganda to’xtatilganda stearin kislota bilan bir qatorda, qattiq 
yuqori haroratda eruvchan (40-44 
0
C) olein kislotaning izomerlari hosil bo’ladi. Bu 
kislotalar izoolein kislotalar yoki oddiy qilib izokislotalar deb ataladi. 
Izoolein kislotalar gidrogenlangan6 yog’larning erish temperaturasini 
oshiradi. Mol yog’ining titriga nisbatan izoolein kislota saqlovchi salomasning titri 
ancha yuqori bo’ladi. Bundan tashqari olein kislota radikallarini gidrogenlanganda, 
izoolein kislotalarning hosil bo’lish tezligi stearin kislotalarning hosil bo’lish 
tezligidan bir muncha katta bo’ladi. 
Olein kislotalarning radikallaridan hosil bo’luvchi izoolein kislotalari tarkibi 
jihatidan elaidin kislotalari va trans olein kislota aralashmalaridan iborat 200 
0
S 
haroratda olein kislota radikallari gidrogenlanganda, kislota tarkibidagi qo’shbog’ 
o’z joyini teng miqdorda karboksil va metil guruhlari tomon o’zgartiradi. 
Linol kislota radikallarini gidrogenlaganda ham izoolein kislotalari hosil 
bo’ladi. Olein kislota radikallarini gidrogenlashdagiga nisbatan linol kislotani 
gidrogenlaganda ko’p miqdorda izoolein kislota hosil bo’ladi. Reaksiya oxirida 
olingan mahsulot ko’proq izoolein kislotaning trans-izomerlaridan iborat bo’ladi. 
Izoolein kislotalar qo’rg’oshin bilan sovuq spirtda qiyin eruvchi tuzlar hosil 
qiladi. Bu tuzlar yordamida, salomasdan izoolein kislotani va to’yingan yog’ 
kislotalarni ajratib olish mumkin. Bu usul orqali salomas tarkibidagi 50% trans-
izomerli olein kislotalarni ajratib olish mumkin. 

---

185 
Izoolein kislotalarning hosil bo’lish mexanizmi kam o’rganilgan. Olimlar 
tomonidan shunday faraz xam borki: izo-kislotalar, olein kislota tarkibidagi 
qo’shbog’ning bosqichma-bosqich to’yinishi natijasida hosil bo’ladi. 
Ayrim gidrogenlashning bu mahsuloti juda beqaror. Ayrim reaksiya 
davomida uglerod atomlari to’yinishida kechiksalar, (maslan, katalizator yuzasida 
vodorodni kamligi) molekuladagi ugleroddan vodorod ajraladi va natijada 
qo’shbog’ hosil bo’ladi. 
Ya’ni 2 xil trans izomerlar aralashmasi hosil bo’ladi. 
 
Buning sababi ham to’liq o’rganilmagan, lekin to’liq to’yinmagan vodorod 
musbat zaryadga ega va proton hamda ajralib chiqishi mumkin degan taxminlar xam 
mavjud. Salomas tarkibidagi izoolein kislotalarning miqdori 40% atrofida bo’ladi va 
bu miqdor moy tarkibiga qanchalik vodorod bilan to’yinganligiga gidrogenizasiya 
sharoitiga bog’liq. 
Zaytun moylariga o’xshash moylardan olingan salomas tarkibida izoolein 
kislota miqdori kam bo’ladi. O’zida ko’p miqdorda linol kislota saqlovchi 
moylardan olingan salomaslarda esa izoolein kislota miqdori ko’p bo’ladi. 

---

186 
Gidrogenizasiya jarayonini yuqori haroratda olib borish, o’z navbatida 
izoolein kislotalarning ko’p miqdorda xosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Katalizatorning 
tarkibi va aktivligi salomas tarkibidagi izoolein kislota miqdoriga katta ta’sir 
o’tkazadi. 
Gidrogenizasiya uchun ya’ni katalizatorlar ishlatlaganda ularning miqdori 
ko’p, foydalanilgan katalizator ishlatilganda izoolein kislotalarning miqdori kam 
bo’ladi. Izoolein kislotaning miqdori katalizator yuzasidagi vodorod 
konsentrsiyasiga teskari proporsional. Nikelli katalizatorlarga qaraganda palladiyli 
katalizatorlar ko’p miqdorda izoolein kislota hosil qiladi. 
To’yinmagan yog’ kislotalaridagi etilen bog’larini siljishi va sis trans 
izometriyasi gidrogenlash mexanizmiga bog’liq. 
Linol kislotasi molekulasida 2 ta etilen bog’i ham 9-10 va 12-13 atomlar 
orasida sis- shaklida bo’ladi. 
-
CH = CH – CH
2
– CH = CH –
9 10 11 12 13 
Metilen gruppasi – CH
2
– qo’shni etilen bog’larining va katalizatorning aktiv 
ta’siri ostida vodorod atomlarini nisbatan oson beradi. Bu vodorod atomlari uglerod 
atomlarining pentadiyen sistemasiga birikishi linol kislotalarining 2 ta pozision 
izomerlari ketma-ket qo’sh bog’li diyen sopryajen diyen hosil bo’lishiga olib keladi. 
CH
2
= CH = CH – CH = CH – 
9 10 11 12 13 
- CH = CH – CH = CH – CH
2
–
Ketma-ket qo’sh bog’li diyenlar yog’larda gidrogenlashning boshlang’ich 
bosqichida hosil bo’ladi, ammo, kuchli reaksion xususiyatiga ko’ra ular tezda 
gidrogenlanib ketadi. 
Ketma-ket qo’shbog’li diyenlarning gidrogenlanishida butadiyen guruhining 
chetidan uglerod atomiga (1-4 birikish) birikadi. Shunga asosan birinchi sopryajen 
diyendan monoyen hosil bo’ladi, etilen bog’i bo’lsa, 11 chi va 12 chi uglerod 
atomlari orasida joylashadi. 
- CH
2
– CH
2
– CH = CH – CH
2
–

---

187 
9 10 11 12 13 
Ikkinchi ketma-ket qo’shbog’li diyendan etilen bog’i 10 chi va 11 chi uglerod 
atomlari orasida joylashgan monoyen hosil bo’ladi. 
- CH
2
– CH = CH – CH
2
– CH
2
–
9 10 11 12 13 
Katalizator yuzasida sorbsiyalangan hamma butadiyen guruhidagi uglerod 
atomlarini reaksion xususiyati bir xil bo’ladi. Shuning uchun 1-4 bog’lanish bilan 
bir qatorda shu ehtimolliy bilan 2 ta vodorod atomi 1 chi yoki 2 chi etilen bog’i bilan 
qo’shilishi imkoniyati bor (1-2 va 3-4 qo’shilish). Bu bilan quyidagi monoyen 
olinadi. 
- CH
2
– CH
2
– CH
2
– CH = CH -
1-2 qo’shilish 9 10 11 12 13
- CH
2
– CH
2
– CH = CH – CH
2
- CH
2
– CH
2
= CH – CH
2
– CH
2
-
3-4 qo’shilish
- CH = CH – CH
2
– CH
2
– CH
2
–
Shu yo’l bilan linol kislotasining selektiv gidrogenlanishi ketma-ket 
qo’shbog’li diyenlar hosil bo’lishi bilan boradi. Bu diyenlar keyinchalik olein 
kislotasining pozision izomerlariga aylanadi. 
Vodorod 2 ta atomli etilen bog’iga qo’shilishi birin-ketin katalizator 
yordamida yarim gidrogenlangan komplekslar hosil qilib boradi. 
1 2 3 4 
- CH
2
– CH = CH – CH
2
- + N - CH
2
– CH
2
– CH – CH
2
1 1 1 yoki
1 1 _________________________
____________________ katalizator
katalizator 1 2 3 4 
- CH
2
– CH – CH
2
– CH
2
-
_________________________
katalizator

---

188 
Yarim gidrogenlangan kompleks stabil bo’lmagan birikma bo’lib, keyingi 
vodorod atomini biriktirib to’yingan birikmaga aylanishi mumkin yoki qo’shni 
uglerod atomidan vodorod atomini ajratib olishi mumkin. Sxemadan ko’rinib 
turibdiki agar ajratib olish 2 chi yoki 3 chi uglerod atomida ro’y bersa, etilen 
bog’ining boshlang’ich holatidagi birikma hosil bo’ladi. Agar vodorod 4 chi yoki 1 
chi uglerod atomi u yoki bu tomonga siljigan pozision izomer hosil bo’ladi. 
Katalizator yuzasida nisbatan kam vodorod bo’lgan sharoitda vodorod 
atomining yarim titrlangan kompleksga qo’shilishi ehtimoli juda kichkina bo’ladi. 
To’yinmagan birikma izomeri adsorbsiyalanishi mumkin, u holda har qaysi etilen 
bog’i teng ehtimol bilan boshlang’ich holatidan u yoki bu tomonga bir nechta 
uglerod atomiga siljishi mumkin. Haqiqatdan ham gidrogenlangan yog’larda mono 
to’yinmagan kislotalar topilgan. Ularda etilen bog’larining 6- va 15 chi uglerod 
atomlari o’rtasida joylashgan. 
Etilen bog’larining to’yinmagan kislotalar uglerod zanjiri bo’ylab migrasiyasi 
ularning geometrik izomeri hosil bo’lishiga olib keladi. 
Linol kislotasining pentadiyen (sis- sis) guruhini proyeksiyasini quyidagicha 
ko’rsatish mumkin: 
10 12 13
Sxemadan ko’rinib turibdiki, etilen bog’ining bittasidan ikkinchisiga bitta 
atom uglerodga siljishi ketma-ket qo’shbog’li diyenlar hosil bo’lishiga olib keladi. 
Bu yerda etilen bog’larining bittasi sis shakldan trans shaklga o’tadi.