Kasb tanlashga

Islimiy 
— egri chiziqli o ‘sim lik tarkibiy qism laridan iborat 
naqsh. Islim iy naqshlarda quyidagilar asosiy qism lardir; novda, 
yaproq, gul, g 'un cha, kurtak, lola, qalam pir, nok, anor, bo d o m - 
poya va boshqalar.
Girih 
— to ‘g‘ri chiziqli qism lardan hosil qilingan geom etrik 
shakldagi naqsh. G irih lar to 'rsim o n va yulduzsim on b o ‘lib, yul- 
duz qirralarining soni uchtadan o ‘n oltitagacha bo‘ladi.
Murakkab 
- islimiy va girih tarkibiy qism larining chatishm a- 
sidan iborat naqsh. M urakkab naqshlar girih shakllar va o'sim lik 
tarkibiy qism larining birga qo‘shib ishlatilishi natijasida hosil bolad i.
N aqsh chizish uchun sifatli rasm daftari, albom , oq vatm an 
qog‘oz, yum shoq va o ‘rta yum shoq qora qalam lar, oq yoki ko‘k 
o ‘chirg‘ichlar, uchburchakli yoki to ‘g‘ri chizg‘ichlar, sirkul kerak 
bo‘ladi. C hizilgan naqshni b o ‘yash uchun esa b irdan o ‘ngacha 
raqam li m o‘yqalam lar, quruq bo‘yoq, guash, akvarel, em ulsiyali, 
m ineral, tem pera kabi bo‘yoq tu rlari, bo‘yoq qorish uchun idish- 
chalar, aralashtirish uchun tayoqchalar kerak bo‘ladi.
N aqsh turli xil m aterial va yuzalarga ishlanishi m um kin. 
N aqsh ishlashga h a r qanday yog‘och ham yarayvermaydi. A sosan, 
qayin, qora qayin, terak, qarag‘ay, nok, yong‘oq, D S P va boshqa 
yog‘och lar tanlanadi. N aqsh ishlash uchun mos yog'och ta n la n - 
gandan keyin unga dastlabki ishlov beriladi va yuzasi tekislanadi 
(shpatlyovka qilinadi).
Shpatlyovka belchalar yordam ida yog‘och yuzasiga bir tekisda 
suriladi. Y og'ochning ulangan yerlari, choklari bo‘lsa, bu joylarga 
ikki m a rtad an shpatlyovka surib chiqiladi. Shpatlyovka qurigach 
buyum sathi jilvir qog‘oz bilan silliqlanadi. Tayyorlangan yuza 
endi gruntlanadi. B uning uchun o ‘rik yoki duradgorlik yelim ini 
qizdirib, yaxshilab eritib, toza idishga doka yoki m ayda elakda 
suziladi. Biroz sovigach, unga tilla yoki kum ush hal solinib, 
aralashtiriladi. Bu qorishm a o ‘rtach a suyuqlikda b o ‘lishi kerak. 
Tayyor bo'lgach qorishm a buyum sirtiga 20 raqam li m o ‘yqalam
bilan ilk bor fon rangida bo‘yab chiqiladi.
N aqsh chizishni avvalo mavjud naqsh nam un alarid an ko‘chirib 
chizish m ashqidan boshlagan m a ’qul. Bunda naqsh chizish m eto- 
dikasiga rioya qilinishi zarur. Tayyor naqshni ko‘ch irib ch izish- 
d an m aqsad kelgusida turli naq shlarn in g o ‘ziga xos xususiyatla-
112

---

rin i o ‘rganish va m ustaqil naqsh kom pozitsiyasini chizishdir. Bu 
qiziquvchidan naqsh kom pozitsiyasining m u h im qism lari h iso b ­
langan g‘oya, ritm , sim m etriya, soya, rang kabilar haqida keng 
m a’lum otga ega b o ‘lishini taq azo etadi.
N aq qo shlik darsini tegishli fan o'qituvchisi yoki naqqosh u sta­
lar olib bo rish i lozim . N aq qo sh lik h u n ari darsini yaxshi olib b o ­
rish u ch u n o'qituvchi zam onaviy d id ak tik an i yaxshi bilishi va uni 
am ald a ijodiy qo'llay olishi kerak. O 'qituvchi o 'zin in g pedagogik 
faoliyatida quyidagi didaktik tam oyillarga am al qilishi m aqsadga 
m uvofiqdir:
1. Ta’lim va tarbiyaning birlik tam oyili.
2. T a’lim n in g ilm iy bo 'lish tam oyili.
3. Ta’lim d a ko'rgazm alilik tam oyili.
4. Ta’lim da onglilik va aktivlik, m ustaqillik tam oyili.
5. T a’lim n in g tizim li va izchil bo'lishi tam oyili.
6. Ta’lim da ilm iy bilim , k o 'n ik m a va m alak alarn i puxta va 
m u stah k am o'zlashtirish tam oyili.
7. T a’lim n in g o'quvchilarga mos bo'lish tam oyili.
8. T a’lim d a nazariy aning am aliyot bilan bog'liq b o 'lish ta m o ­
yili.
9. Q atnashuvchilar kollektiviga ta ’lim berish jaray o n id a h ar 
qaysi o'qituvchilarga xos xususiyatlarni hisobga olib o'rgatish 
tam oyili.
Bu borada ta ’kidlash zaru rk i, o'quvchi m a ktab n i bitirib qay­
si kasbda ishlam asin, b ir h u n a r egasi bo'lib qoladi. Bu h u n ar 
orqali kelajakda o'z iqtisodini yaxshilashi m u m k in , shu h u n ar 
orqali ilm o'rganishi m u m k in . B undan tashqari kelajakda bu b o ­
lada m adan iy at va san ’atdagi, hayotdagi g o 'zallik larn i seza b i­
lish, bu go'zallikni yarata olish k o 'n ik m a va m alak alari shak ila­
nadi. N aq shlarn i o'q ish n i o 'rganadi, go'zallikdan b ah ra olishga 
o'rgatadi. X ullas, o 'quvchilar voqelikka to 'g 'ri bah o berishga va 
u n d an to 'g 'ri xulosa chiqarishga o'rganadilar.
M ash h u r chexoslovakiyalik don ish m an d, in so n p arv ar pedagog 
Yan A m os K om enskiy o 'z in in g «Buyuk didaktika» asarid a yosh­
larga h u n a r o'rganish haqida bunday degan edi: « H un arm and
o 'z shogirdiga o'z kasbini o'rgatish uchun m a’lum m uddat belgi­
laydi. Ikki, uch yil va hokazo. M u d datn in g qisqa-uzoqligi kasb­
n in g oddiy-m urakkabligiga bog'liq bo'ladi. Shogird k asb -h u n arn i 
shu m u d d atd a o'rg an ib olishi zarur. H ar bir shogird shu kasb
113

---

sohasida ustaga yordam chi l®‘
14
b ishlay boshlaydi va biroz vaqt 
o ‘tgach, usta b o iib oladi». I ^ k t a b d a ham , o ‘quvchilarga h u n ar 
o ‘rgatish sohasida ham tartibga rioya qilish kerak. Belgilangan 
m uddatda, ya’n i 5—9 -sinflarda bola h u n ar o ‘rganadi, u axloqli 
va m adaniyatli b o iib shakllanadi. Bu haqida sharq olim lari, xalq 
do n ish m an dlari va xalq pedagogikasi yillar va asrlar davom ida o ‘z 
tajribalarini o ‘tkazganlar.
N aqqoshlar h u n arin i m aktablarda o ‘rgatishda to ‘garaklar 
tashkil etilib, 5,6,7-sinflarda haftasiga 2 soatdan, yil davom ida 
h ar bir sinfda 64 soatdan vaqt ajratib o ‘rgatish m um kin. To‘garak 
m ashg'ulotlari uch u n belgilangan d astu r quyidagi vazifalarni o ‘z 
oldiga m aqsad qilib qo‘ygan;
• o‘quvchilarga naqqoshlik h u n arin i o ‘rgatish;
• naqqoshlik h u n ari tarixi va un ing m aktablari bilan y aqindan 
tanishish;
• naqqoshlikda naqsh ni qog‘ozdan yog‘ochga, yog‘ochdan 
bino devorlariga naqsh ishlashni o ‘rgatish;
• o ‘quvchilarni san ’atga va hunarga b o ig a n qiziqishini o sh i­
rish;
• ularni kelgusida axloqli, bihm li va m adaniyatli kishi b o iib
yetishtirish.
N aqqoshlik h u n ari ustaxonasi uchun katta va kichik xona 
ajratilgan b o iis h i maqsadga muvofiqdir. C hunki katta xonada 
dars o ‘tiladi, kichikroq xonada esa asbo b-uskunalar va ba’zi bir 
duradgorlik ishlari bajariladi.
M aktabda naqqoshlik hunari to'garaklaridagi m ash g 'u lotlar 
davom ida o'quvchilar quyidagi talablarga javob berishi lozim:
— naqqoshlilik hu narin in g hayotdagi roli va uning aham iyati;
— naqqoshlikda ishlatiladigan m ateriallar, bo‘yoq turlarida 
ishlay olish;
— har xil m o‘yqalam Iarda ishlay olish;
— naqsh turlari va ularning elem entlarini yaxshi chiza bilish;
— o ‘sim liksim on, geom etrik, ram ziy va boshqa naqsh kom po- 
zitsiyalarini tuza bilishi ham da u larn i xohlagan kaloritda ishlay 
olish;
— ish o ‘rn in i toza tutish, texnika xavfsizligi, y o n g in xavfsizligi 
va gigiyena qoidalarini bilish;
— m urakkab shakldagi buyum larga naqsh ishlay olish;
— binolarni naqshlar bilan bezay olish;
114

---

isli o 'rn in i va ish n in g eng ilg‘or m eto d larin i tash k il etishni 
hilisli;
m urakkab b o'lm agan xalq am aliy bezak san ’ati asarlarini 
o ‘(|iy olish va u larn i ta h lil qila olish;
naqsh tilin i bilish;
naqqoshlik m aktablari va u larning o'ziga xos farqlarini bilish;
0 ‘zbekistondagi naqqosh xalq u stalarini va qism an b o ‘lsada, 
clu't cl n aq q o sh larin in g hayoti va ijodini yaxshi bilish;
-
0 ‘zbekistonda h u n arm a n d ch ilik tu rlarin in g h am m asin i bi- 
lisiii lozim.
N aqqoshlik darslaridan tash qari quyidagi ish larn i h am uyush- 
IIrish m aqsadga m uvofiqdir;
1. M uzeylarga, xalq u stalarin in g ustaxonalariga, ko‘rgazm alar- 
f'.a va boshqa joylarga sayohat qilish.
2. H u n arm an d ustalar, san ’atshunos, tarix sh un os va boshqa 
o lim lar bilan uchrashuvlar o ‘tkazish.
3. 0 ‘quvchilar ishlaridan ko‘rgazm alar tash k il etish.
4. «Yosh naqqoshlar» nom li devoriy gazetalar chiqarib turish.
5. «M ohir qo‘llar», «Bizning ustalar», « G o ‘zallik sohibkorlari», 
«M ashhur naqqoshlar» m avzularida stend lar tash k il etish.
6. Yosh naqqosh u stalar hayoti va ijodiga bag‘ishlab ijodiy 
ju rn a lla r tayyorlash.
7. K on ku rslar o'tkazish.
8. V ik to rin alar tash k il etish.
9. O lim piadalar o ‘tkazish.
10. Slaydlar, videofilm lar, k in o film lar nam oyish qilish.
11. M e’m orchilik obidalari m uzey yoki n aq qo sh lar ish obyek- 
liga borish va u stalarn in g ishlaridan nusxa olish.
12. H u n a rm a n d la r ishlaridan foto nam un alar saqlash uchun 
alohida papk ach alar tash k il etish.
Bu ish larn i o ‘qituvchi o ‘z sharoitidan kelib chiqib, ish rejasi 
asosida olib boradi.
B eshinchi sinfda o ‘quvchilarga naq q osh lik san ’ati tarix i, u n in g
m aqsad va vazifalari, h u n a r n im a, h u n arm a n d ch ilik , usta va sho- 
gird n in g vazifalari, naqqoshlik h u n arin i yoshlarga o ‘rgatishning 
m illiy a n ’an alari, in so n hayotida n aq q oshlik h u n arin in g roli 
liaqida o ‘rgatiladi. N aqqo shlik d a ishlatiladigan asbob-uskunalar, 
m ateriallar h am d a u la rd a n to ‘g ‘ri foydalanish o ‘rgatiladi. Turli 
.jahon xalqlaridagi n aq sh larn in g b ir-b irid an farqi va o ‘ziga xos
115

---

xususiyatlari haqida m a’lum ot beriladi. Ayniqsa, n aqq oshlarim iz 
naqshlar orqali, ya’ni naqsh tili bilan unsiz ovozda gapirishi, h ar 
bir naqsh elem enti ram ziy m a’no anglatadi. N aqsh elem entla­
rini chizish o ‘rgatiladi. S hundan so‘ng o ‘quvchilar oddiy naqsh 
nam unalarini chizib, m ashq qiladi. Bu naqsh n am u n alarin i 5— 
6 m arta katak daftarda chizib m ashq qiladilar. U lar 10 ta naqsh 
nam unalarini chizish n i m ashq qilgandan keyin albom varagMda 
ikki nusxadan chizib qo‘yadilar. C hunki b o ‘yash uchun tayyorlab 
qo‘yiladi.
O ltinchi sinfda o'quvchilar beshinchi sinfda qalam da obdon 
chizishni m ashq qilib o ‘rgangan o ‘nta nam u nalarin i b o ‘yashni 
o ‘rganadilar. Avval barcha o ‘quvchilar bilan rangshunoslik 
bo'yicha suhbat o'tkaziladi. S uhbatda rang haqida um um iy tu ­
shuncha, ranglarning paydo bo'lishi, ranglar nom i, u ning tu r ­
lari va tizim dagi aham iyati, ranglarning inson ruhiga ta ’siri va 
boshqalar o'rgatiladi. 0 ‘quvchilarga bo'yoq turlari va u lar bilan 
ishlash texnologiyasi batafsil o'rgatiladi. Bo'yoq bilan ishlash 
texnologiyasida bir nechta qiziqarli m ashqlar bajariladi. Bo'yoq va 
m o'yqalam lar bilan ishlashni o'rganib bo'lin g an dan so‘ng o ‘nta 
oddiy naqsh n am u n alarin i ranglashga o 'tiladi. Bu naq shlarni 
oddiysidan boshlab bo'yab m ashq qiladilar. B o'yashda n aq sh lar­
n ing katta va kichik zam in la rin i bo'yashga o'rganadilar. Keyin 
esa naqsh larnin g gul va barglariga rang berishni, naqshlarni nov- 
dasiga rang berilgandan so‘ng naqshlar pardoz qilinadi. Pardoz 
berishda naqsh barg va gullariga taroq chiziqlar tortiladi. B undan 
so'ng n aqshning oq bandi va obisi tortiladi.