Kasb tanlashga

Operatsiya-buyum tizimi —
X IX asrn in g 9 0 -y illarid a S.A. 
V ladim rskiy to m o nid an ta k lif etilgan. Bu tizim o'quvchilar to ­
m o n id an m ehnat operatsiyalarini o'ylab, ta n lan g an buyum larni 
tayyorlash jarayonida o 'rg an ish n i ko'zda tutadi. B unda buyum ­
lar shunday yo'sinda tan lab olin ad ik i, b irin ch isin i yasashda eng 
yengil (3—5) operatsiya o 'zlash tirilad i, navbatdagilarini tayyor­
lashda anchagina m urakkabroq ko'p operatsiyalar o'rganiladi.
D astlabki k o'n ik m a va m a lak alarn i hosil qilishda maxsus 
m ashqlarga e ’tibor berm aslik bu tizim n in g sam aradorligini bir­
m u n ch a pasaytiradi. B u n dan tash q ari ishlab chiqarish ta ’lim ining 
b irin ch i m ashg'ulotlaridayoq b irdaniga ko'p operatsiyalarni o'z 
ichiga oigan b uyum larni tayyorlash o'quvchilarda bu operatsi- 
yalarnin g m azm uni haqida to 'g 'ri tasavvur bo'lm asligiga olib ke- 
lardi.
O peratsiya-buyum tiz im in in g yutug'i o'quvchi o 'z m eh n a­
ti natijasini ko'radi, operatsiyalarni o'zi tanlaydi. K am chiligi: 
m ash g'ulotning birinchi darsid an oq o 'z ichiga bir nech a o pe­
ratsiyalarni oigan b u y u m larn i tayyorlash o'q u v ch ilard a bu ope-
55

---

ratsiyalarning m azm uni haqida to ‘g‘ri tasavvur bo‘lm asligiga olib 
kelardi. Shuning uchun ham tizim keng tarqalm oqda.
Moto Hi-mashq tizimi-
M ashina industriyasining gurkirab 
o ‘sishi, ishchilar m ehnatini intensivlash hisobiga m aksim al foyda 
olishga inlilishi m ehnat jaray o n larin in g h addan tashqari bo‘linib 
ketishiga olib keldi. Ishchi endi bir qator alohida yoki bitta ope- 
ratsiyani bajarish o ‘rniga m ash inan i boshqarish va unga xizm at 
ko‘rsatishdan iborat cheklangan m iqdorda jism oniy m ehnat u su l­
larini bajarishi kerak bo'lib qoldi. Shunda ham bu usullarni aniq, 
tez va m ashinanin g ishlash vaqtiga qarab q at’iy belgilangan vaqtda 
bajarishi shart. Bunday xarakterdagi m ehnat usullari va uni ta s h ­
kil etuvchi ish harak atlarini faqat m axsus mashq jarayonidagina 
o'zlashtirish m u m k in edi. Ishlab chiqarish ta ’lim ining m azk u r 
tizim i m otorli-m ashqli tizim i deb atalishining boyisi h am ana 
shundadir. Ishchilar tayyorlashning bu tizim ini am erikalik inje- 
ner Teylor yaratgan. U ning m azm u ni q a t’iy tanlab olingan m ehnat 
usullari va ularn in g elem entlari (ish va ish jarayonidagi h ara- 
kat)ni m exanik tarz d a m ashq qilishdan iborat. Ta’lim tizm in in g
to ‘g‘ri m ehnat usullarini tez shakilantirishga qaratilgan m ashq 
m ash g'ulotlarini m uayyan izchillikda bajarilishi bilan xarakter- 
lanadi. Biroq 
0
‘quvchining alohida ish harakatlari va u su llarini 
bajarishi ko‘pincha operatsiyaning o ‘zidan, buning ustiga m eh n at 
jarayonlaridan ajratilgan holda am alga oshiriladi, bu esa u larn i 
m exanik ta rzd a o ‘zlashtirilishiga olib keladi, barcha m ehnat j a ­
rayonlarining kom ponentlari o ‘rtasidagi obyektiv mavjud aloqa 
buziladi.
Ushbu tizim n in g kam chiligi m otor-m ashq tizim i b o ‘yicha 
o ‘qitish o ‘quvchilar ko‘nikm a va m alakalarni ongli o ‘zlash tirishi- 
ni nazarda tutm asdi. K o 'n ik m alarn i shakllantirish m axsus a p ­
p aratlar va haqiqiy m ehnat jarayo n in i eslatadigan m ashqlarni 
qo‘llash bilan am alga oshirilardi. K o‘p m arta takrorlash n a ti­
jasida m u shak larn ing m a’lum h arakatlarin i ongning ishtirokisiz 
ham bajarishga «o'rgatish» m u m k in, deb faraz qilingan. Ta’lim d a 
bunday yondashish m a’qullanm adi va tez uni rad qilindi. M otor- 
m ashq tizim in in g yutug‘i shundaki, unda m ehnat o‘quv va m a la­
kalarini shakllan tirish ning didaktik jih a td a n asoslangan, psixo­
fiziologik qonuniyatlariga mos keladigan ketm a-ketligi: m ehnat 
usuli, m eh n at operatsiyasi, m ehn at jarayoni birinchi m arta ishlab 
chiqilgan va qo‘llanilgan.
56

---

Bu tizim d a 
0
‘quvchilarga m e h n at ta ’lim i berish besh davrga 
bo‘linadi:
1. Asosiy m ehn at faoliyati va h arak atlarin i o‘zlashtirish bo‘- 
yicha m ashq m ashg‘ulotlari.
2. M ehnat u sullarin i o ‘zlashtirish b o ‘yicha mashqlar.
3. M ehn at operatsiyalarini bajarishga doir o‘rganish m ashqlari.
4. 0 ‘quvchilarni m axsus tan lan g an bu yum lar ustida ilgari o 'z ­
lashtirilgan m eh nat operatsiyalarini operatsiyalar kompleksiga 
birlashtirishga o ‘rganish.
5. M ustaqil davr, b u n d a o ‘quvchilar ayni kasbga doir xarakterli 
bo‘lgan b u y u m larn i tayyorlaydi.
O peratsiya-buyum m otor-m ash q tizim larin in g kam chiliklari 
va yutuqlari o ‘rganilib,