Kasb tanlashga

Mustahkamlash uchun savollar:
1. Ekskursiya darslarini am alga o sh irish n in g o ‘ziga xos x u ­
susiyatlari n im alard a ko‘rinadi?
2. 0 ‘quvchilar korxonalarga o ‘tkazilgan ekskursiya jarayonida 
n im a lar bilan tan ish adilar?
3. E kskursiyalar d arsdan tashqari m ashg‘u lotlard a qanday 
o ‘rin tutadi?
207

---

4. Ekskursiyalar qanday bosqichlarda tashkil etiladi?
5. Ekskursiyalarni o ‘tkazish m etodikasini izohlab bering.
6. 0 ‘qituvchi ekskursiya uchun obyektni qanday tanlaydi?
7. Ekskursiyalar qanday yakunlanadi?
4.6. Mehnat ta’limi, kasb tanlashga yo‘llash darslarida yangi
pedagogik texnologiyalarni qoilash
Reja:
1. Pedagogik texnologiyalarning m azm un-m ohiyati.
2. Zam onaviy pedagogik texnologiya turlarini ta ’lim jaray o ­
nida qo'llanishi.
Tayanch iboralar: 
pedagogik texnologiya, pedagogik yon­
dashuv, ta ’lim texnologiyasi, keys stadi, baliq skeleti, nilufar guli, 
aqliy hujum , bum erang texnologiyasi, ta rm o q lar m etodi, o ‘yinli 
texnologiyalar, blits-so‘rov.
1. Pedagogik texnologiyaning mazmun-mohiyati. 
M a’lum ki har 
qanday kasbda faoliyat sam aradorligi va muvafaqqiyatli kasb so- 
hiblarining tayyorgarligi, m ahorati, o ‘z om ilkorligini tak o m illash ­
tirish ustida nechog‘lik qunt va izchillik bilan ishlashiga bog‘liq. 
0 ‘qituvchilik kasbida esa o‘z bilim donligi, zukkoligi, kasb m a ­
horatini takom illashtirish ustida um r bo ‘yi muntcizam ishlam ay 
turib, el ardoqiagan, obro‘-e ’tiborli pedagog bo‘lish m um kin 
emas. C hunki o ‘qituvchi jam iy atn in g yosh avlod ta ’lim -tarbiya- 
siga qo‘ygan ijtimoiy buyurtm asining asosiy ijrochisidir. R espub­
likam iz Prezicienti I.A. K arim ov hozirgi paytda o ‘qituvchilar ol- 
diga davlat va jam iyat qo‘ygan talablarni quyidagicha bayon qilib 
berdi;
«Tarbiyachi-ustoz b o ‘lish uchun boshqalarning aql-idrokini 
o‘slirish, m a’rifat ziyosidan b ahram and qilish, haqiqiy fuqaro etib 
yetishtirish uchun eng avvalo, tarbiyachining o ‘zi aynan shunday 
yuksak talablarga javob berishi, an a shunday buyuk faziiatlarga 
ega bo‘lishi kerak».
O ‘qiluvchilarga axborot va pedagogik texnologiyalar asosida 
yangi shakl va m azm undagi kasbiy m alaka berish ishi shuncha- 
lar keng qam rovli, ko‘p qirrali, katta ko‘lam larga ega bo‘lgan j a ­
rayondir.
208

---

Oliy ta ’lim uzluksiz ta ’lim tiz im in in g alohida bosqichi sifatida 
o ‘z oldiga yuqori m alakali m utaxassislar tayyorlash m aqsadini 
q o ‘yadi, bu o ‘quv m askanlari o ‘quvchilari chuqur um um ilm iy 
bilim larga va faoliyatning ta n lab o lingan sohasida zaru r kasbiy 
ko‘n ikm alarga ega bo‘ladilar, ilm iy va ilm iy-pedagogik kadrlar 
tayyorlash h am ushbu ta ’lim bosqichi doirasiga kiradi. Bilish va 
voqelikni qayta o 'zlash tirish n in g q ud ratli vositalarini olgan holda 
m axsus fanlar asoslarining m u stah k am b ilim larid an foydalanib- 
gina qolm asdan, ishlab chiqarish n i tashk il etish, ijtimoiy am ali­
yotni rivojlantirish, tom m a ’no d a m oddiy va m a’naviy m adaniyat- 
n i o ‘z ijodiy m ahsulotlari bilan boyitish im koniyatiga ega b o ‘ladi.
0 ‘zbekiston taraqqiyotida xalqning boy m a’naviy salohiyati va 
u m u m in so n iy qadriyatlariga h a m d a hozirgi zam on m adaniyati, 
iqtisodiyoti, ilm i, texnikasi va texnologiyasining so‘nggi yutuqla- 
riga asoslangan m ukam m al ta ’lim tizim in i b arpo etish dolzarb 
aham iyatga ega.
K adrlar tayyorlash m illiy d astu rid a ilg‘or pedagogik texnologi- 
yalarni o ‘zlashtirish va am aliyotga jo riy qilish zarurligi ko‘p kar- 
ra takrorlan adi. Pedagogik texnologiyalarning o ‘zi nim a va u 
a n ’anaviy ta ’lim m etod laridan n im asi bilan farqlanadi?
H ozirgi ku nd a pedagogik adabiyot, ta ’lim m uam m olariga oid 
m a ’ruzalar, rasm iy hujjatlarda «yangi pedagogik texnologiya», 
«ilg‘or pedagogik texnologiya», «zam onaviy pedagogik texnolo­
giya» iboralari keng q o ‘llanm oqda. «Pedagogik texnologiya bu 
b u tu n o ‘qitish va bilim larn i o ‘zlashtirish jarayonida o ‘z oldiga 
ta ’lim sifati va sam aradorligini oshirish vazifasini qo'yuvchi 
tex n ik h am da shaxs resurslari va u la rn in g o‘zaro aloqasini h i­
sobga olgan holda, b ilim lar m a zm u n in i ishlab chiqish, qo‘llash 
va belgilashning tizim li uslubidir». Bu ta ’rifdagi asosiy tushuncha 
«tizim li uslub» ekanligi ravshan, qolgan barcha so‘zlar pedagogik 
texnologiyaning tizim i sifatidagi tarkibiy elem entlarini ifodalay­
di. Ayni tizim li yondashuv pedagogik texnologiyaning o ‘qitishda 
boshqa yondashuvlardan farqlovchi asosiy belgi hisoblanadi. 
Ta’lim m aqsadlari, u ning m azm un i, o ‘qitish va ta ’lim berish us­
lublari, nazorat va natijalarni baholashni o ‘zaro aloqa va bir-biri 
bilan bog‘liqlikda loyihalashdan iborat. M asalan, axborotni eslab 
qolishga yo‘naltirilgan, ta ’lim oluvchining bo‘lajak faoliyati esa 
m uayyan ishlarni bajarish yoki ta shkiliy boshqaruv va qarorlarni 
qabul qilish bilan bog‘liq b o ‘ladi.
209

---

Pedagogik adabiyotlarda pedagogik texnologiyaning ta ’rifiari 
(V. B espalko, N .N . A zizxodjayeva, V. G uzeyev, V. S la s te n in ,
1. Volkov, 0 ‘.K . Tolipov, N .S . S ay d ax m ed o v , M .V K la rin ,
I. L e rn e r va b o sh q alar) h a m k e ltirila d i, a m m o u la rn in g b iro n - 
ta si Y U N E S K O ta ’rifi darajasiga ko‘tarila olm agan. Aytib 
0
‘til­
gan olim lar orasida pedagogik texnologiya to ‘g‘risidagi axborot­
ni M D H m am lakatlari, ju m lad an , 0 ‘zbekistonda tarqalishida
V Bespalko va M.V. K larin larn in g ta ’siri kuchliroq, M.V. K la rin ­
ning pedagogikadagi texnologik yondashuvining tarkibiy tuzilishi 
va m azm uni to ‘g‘risida birm uncha toMaroq m a’lum otlar berilgan.
Pedagogik faoliyatda b a’zida «pedagogik texnologiya» tush u n - 
chasi bilan foydali bo‘lsada, avval o ‘zlashtirilgan va texnologik 
qurilm agan o ‘qitish uslublari ataladi. A slini olganda, pedagogik 
texnologiya bu o ‘qitishga o‘ziga xos b o ‘lgan yangicha (in n o - 
vatsiya) yondashuvdir. U pedagogikadagi ijtimoiy m uhandislik 
tafakk u rin in g ifodalanishi, texnokratik ilm iy ongning ped ago ­
gika sohasiga ko‘chirilgan tasviri, ta ’lim jaray o n in in g m uayyan 
standartlashuvi hisoblanadi.
Pedagogik 
texnologiya 
uslublari 
(o‘zining 
boshlang ‘ich 
m a’nosida) dastlab o ‘qitishning harak atin i nam unaviy vazi- 
yatidagi (belgilangan qoida b o ‘yicha) o ‘zlashtirish talab etilad i­
gan m ahsuldor (reproduktiv) darajasi uchun ishlab chiqilgandi. 
R eproduktiv ta ’lim h ar qanday ta ’lim n in g z aru r tarkibiy qismi 
hisoblanadi, u insoniyat ja m g ‘argan tajribani aniq o ‘quv fani 
doirasida o ‘zlashtirish bilan bog‘liq. Ta’lim oluvchilarda bilim va 
ko‘n ik m alarn in g m a ’lum poydevori hosil qilinganidan keyingi- 
na, ta ’lim n in g natijali produktiv va ijodiy yondashish uslublariga 
o ‘tish m um kin.
Sanoatda «yuksak texnologiyalar» iborasi bor. Ular, odatda, 
ju d a m urakkab bo‘ladi, katta sarm oyalar sarflanishini talab q ila­
di. F ann ing so‘nggi yutuqlariga asoslanadi. X odim lardan maxsus 
tayyorgarlikni talab qiladi. Shunday b o ‘lsada, u lar m ah sulotning 
yuqori sifati va raqobatbardoshligini, pirovard natijada salm oqli 
ifoydani ta ’m inlaydi. Pedagogik texnologiyani o ‘qitishdagi «yuk­
sak» usiubiyat qatoriga kiritish m u m k in , am m o uning joriy q ilin i­
shi katta sarf-xarajatlarni talab qilmaydi. Ta’lim sifatining kaliti 
pirovard oqibatda alohida o‘quv yurti va an iq o‘qituvchi deydigan 
bo‘lsak, pedagogik texnologiyani o ‘zlashtirish asosan pedagog­
larni o‘qitishni talab qiladi. Pedagogikada 
0
‘quvchilarning ta ’lim
210

---

jarayonidagi faolligini oshirishga qaratilgan b ir n ech a 
0
‘qitish u su l­
lari ishlab chiqilgan: m uam oli o ‘qitish, ish faoliyatini ifodalovchi 
o ‘yinlar, rollar bajarish, m avzuli o ‘qitish va hokazo. A m m o u lar 
uzluksiz ta ’lim tizim id a keng qo‘llan ilad i, deb b o ‘lm aydi. B izning 
fik rim izch a, b u n in g sababi h ar b ir m ashg‘ulotlarga tayyorgariik 
pedagogik izlan ish n i ko‘zda tutishi, yuksak kasbiy m aho ratn i, 
ijodiy yondashuv va ko‘p vaqt sarflash n i talab qilishida b o ‘lsa k e­
rak. O d atd a h a r b ir bunday m ashg‘ulot ssenariysi o ‘ziga xos xu- 
susiyatiga ega va betakrordir. T ubdan farq qiluvchi ta ’lim tu rlarin i 
ko‘rib chiqam iz: og‘zaki-ko ‘rgazm ali, texnologik va izlanuvchan- 
ijodiy. O g‘zaki-ko‘rgazm ali (illyustrativ) yondashuv bu a n ’anaviy 
b o ‘lib va asosan o ‘qituvchining axborot berishi, 
0
‘quvchilarning 
b ilim n i qabul qilishi, to ‘plashi va xotirasida saqlashi bilan belgi­
lanadi.
M a’lu m o t berish tizim id a tayyor b ilim larn i «o‘qituvchi 
o ‘quvchilarga», bu bilim larga ularn in g ehtiyoji va faollik darajasi 
bilan bog‘liq b o ‘lm agan holda, bevosita berish m u m k in b o ‘lgan 
im k o n iyatdan kelib chiqadi. Shunga ko‘ra o ‘qituvchining asosiy 
vazifasi zaru riy axborotni m a ’lum qilish va u n i xotirada m u stah ­
kam lash ustida ishlashdir.
B unday o ‘quv jarayonida o ‘quv fan in in g so atlar m iqdori, lab o­
ratoriya va am aliy m ashg‘ulotlar oralig‘ida soatlar taqsim oti, dars 
o ‘tish joyi q a t’iy belgilab olinadi.
Pedagogik texnologiyaning o ‘ziga xos xususiyati shundan ib o ­
ratki, u n d a o ‘quv m aqsadlariga erish ishn i kafolatlaydigan o ‘quv 
jaray on i loyihalashtiriladi va am alga oshiriladi. Texnologik yon­
dashuv, eng avvalo, tasvirlash em as, balki loyihalashtirilgan n ati­
ja la rn i am alga oshirish im k o n in i beruvchi am aliy ko‘rsatm ali 
tu z ilm ad a o ‘z ifodasini topadi.
M aqsadga yo‘naltirilganlik, oraliq n atijalarni tashxisli tekshirib 
borish, ta ’lim n i alohida o ‘qitish, lavhalarga ajratish kabi usul- 
lar hozirgi kunga kelib qayta-qayta tak rorlash m u m k in b o ‘lgan 
t a ’lim texnologiyasi g‘oyasida m ujassam langan.
U asosan o ‘z ichiga quyidagi o m illarni oladi (b un da qisqacha 
m azm u n i berilgan):
— ta ’lim d a um um iy m aqsadning qo ‘yilishi;
— tu zilg an u m um iy m aqsaddan an iq m aqsadga o ‘tish;
— 
0
‘quv ch ilarn ing bilim darajalarini dastlabki (tashxisli) b a ­
holash;
211

---

— bajariiadigan o ‘quv tad b iiiarn in g m ajm uasi (bu bosqichda 
o‘quvchilar bilan m uloqot asosida ta ’Hmga joriy tu zatish lar kiri- 
tihshi lozim);
— natijani baholash.
0 ‘quv jarayonini pedagogik texnologiya asosida tashkil etish­
ning rejalashtirish bosqichida, yetakchi uslubchi-o‘qituvchilar 
g u ruhi pedagogik texnologiyaning qonu n -q o id a va tam oyillari 
asosida uslubiy ashyolarni ishlab chiqish paytlarida yuqoriroq 
m alaka talab etiladi. Loyiha tayyor b o ‘lgach, o‘qituvchi asosan 
tashkiliy va m aslahatchi (ijodiy qo‘sh im ch alar kiritish im ko n in i 
saqlagan holda) vazifalarni bajaradi.
Pedagogik texnologiyani tu shu n ish n in g asosiy yo‘li aniq b el­
gilangan m aqsadlarga qaratilganlik, o ‘quvchi bilan m untazam
o‘zaro aloqani o'rnatish , pedagogik texnologiyaning falsafiy asosi 
hisoblangan o ‘quvchining xatti-harakati orqali o ‘qitishdir. 0 ‘zaro 
aloqa pedagogik texnologiya asosini tashkil qilib, o ‘quv jarayonini 
to ‘liq qam rab olishi kerak.
0 ‘zbekiston 
R espublikasining 
«K adrlar 
tayyorlash 
m il­
liy dasturi»da ta ’lim n ing yangi m odeli, ya’ni yangi pedagogik 
texnologiya asosida dars m ezonini boyitib borish zarurligi h a ­
qida uqtirib o ‘tilgan. 0 ‘quy jarayonini texnologiyalashtirish, dars 
m azm unini yangi axborot texnologiyalari bilan boyitish, hozirgi 
zam on talabidir.
Pedagogik texnologiya bu o ‘qituvchi faoliyatini yangilovchi 
o ‘quv jarayo n in in g belgilangan m aqsad va m azm un asosida 
loyihalangan, shuningdek, 
0
‘quvchi shaxsini shakllantiruvchi, 
ta ’lim da yakuniy natijani kafolatlaydigan o m illar yig‘indisidan 
iboratdir.
Endi m etodikaga kelsak, o ‘quv jarayonini to ‘g‘ri tashkil etish 
(nazorat qilishning og‘zaki, yozm a, savol-javob, aralash, test va 
hokazo) va o ‘tkazish borasidagi tavsiyalar yig‘indisidir.
Yangi pedagogik texnologiya deganda o ‘qitish m aqsadlarini 
yo‘lga qo‘yish, o ‘quv jarayonini tuzish va uni sam aradorligini 
o ‘zida qam rab olgan, o ‘quv ja ray o ninin g to ‘liq boshqaruvchanlik 
g‘oyasidan iborat bo'lgan m azm un tushuniladi.
Shunday qilib, ilgaridan loyihalashtirilgan ta ’lim -tarbiya ja ­
rayonining pedagogik texnologiyasi o ‘zidan m etodlar tizim i­
ni, ta ’lim n in g usullarini, o‘qituvchi va 
0
‘quvchilarning faoliyat 
ko^rsatish im koniyatlari va vositalarini, 
0
‘quvchilarning ijobiy
212

---

shaxsiy sifatlarini rivojlantirish m aqsadini, yakuniy natijalarga 
erishish m ohiyatini m ujassam lashtiradi.
2. 
Zam onaviy pedagogik texnologiya tu rlarin i ta ’lim jaray o n i­
da q o ilan ish i. «Zam onaviy ta ’lim n i tashkil etishga qo‘yiladigan 
m u h im talab lard an biri, ortiqcha ruhiy va jism oniy kuch sarfla- 
may, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Q isqa vaqt 
orasida m uayyan nazariy b ilim larn i o'quvchilarga yetkazib b e ­
rish, u la rd a m a’lum faoliyat yuzasidan ko‘nik m a va m alakalarn i 
hosil qilish, shuningdek, o ‘quvchilar faoliyatini nazo rat qilish, 
ular to m o n id a n egallangan bilim , ko‘n ikm a h am d a m alak alar 
darajasini baholash o 'qituvchidan yuksak pedagogik m ah o ratn i, 
ta ’lim jarayoniga nisb atan yangicha yondashuvni talab etadi.
B ugungi 
k u n d a 
bir 
qator 
rivojlangan 
m am lak atlard a 
0
‘quv ch ilarn ing o ‘quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi h am d a 
ta ’lim -tarb iya jara y o n in in g sm aradorligini kafolatlovchi p e d a ­
gogik texnologiyalarni qo‘llash borasida k atta tajriba to ‘plangan 
b o ‘lib, ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi m eto d lar interfaol 
m eto d lar n o m i b ilan y uritilm oqda.
B ugungi k u n d a o ‘qituvchilar d arslarn i, d a rsd an tash q ari ta r ­
biyaviy ta d b irlarn i tash k il etishda o ‘quvchini faollikka u n d ash, 
un d a m ustaq illik , ijodiy izlanish ko‘n ik m a la rin i hosil qilishda 
sam arali sanalgan interfaol m etod lard an foydalanishga e ’tibor 
q aratish lari lozim . Ayni o ‘rin d a o ‘q itu v ch ilarning interfaol 
m e to d lar haqidagi b ilim la rin i boyitish m aqsadida bu tu rd ag i bir 
tu rk u m m e to d lar to ‘g ‘risida so‘z yuritish m aqsadga m uvofiq deb 
topildi. Q uyida u la rn in g tu rlari va m ohiyati to ‘g ‘risida to ‘xtalib 
o ‘tiladi.