Kasb tanlashga

didaktik
o ‘yinlardan
foydalaniladi. D id ak tik o ‘yin o‘rganilayotgan obyekt, 
h odisa, ja ra y o n la rn i m o d ellashtirish asosida o ‘q u v ch in in g bi-
173

---

lishga boMgan qiziqishi, faolligini oshiruvchi o ‘quv faoliyati 
turidir.
Ta’lim ning globallashuvi ta ’lim iy va rivojlantiruvchi xarak­
terga ega va yo‘nalishi jih atid an xilm a-xil bo‘lgan kom pyuter 
o ‘yinlarining m aktab arnaliyoliga jadal kirib kelishini ta ’- 
m inlam oqda. D idaktik o‘yinlar 
0
‘quvchilarning ijtimoiy-foydali 
m ehnat ham da o‘qish ko‘n ikm alarini faol o ‘zlashtirishda m uhim
aham iyatga ega. D idaktik o 'y in larn in g aham iyati uning natijasi 
bilan emas, balki jarayonning m a zm u n i va uning kechishi bi­
lan belgilanadi. 0 ‘yinlar bolalarni ijtimoiy m unosabatlar ja ra ­
yonida faol ishtirok etishga tayyorlaydi, u larning turli psixologik 
zo‘riqishlarini kam aytiradi.
2. Ta’lim m etodlarini tanlash yo‘l!ari. Ta’lim m etodlarini ta n ­
lashda quyidagilar inobatga olinishi lozim:
® zam onaviy didakiikaning yetakchi g‘oyalari, ta ’lim, tarbiya 
va rivojlantirishning um um iy m aqsadlari;
0
o'rganilayotgan fan m azm uni va m etodlari, m avzularining 
o'ziga xosligi;
9
xususiy fonlar m etodikasining o ‘ziga xosligi va um um didak- 
lik m etodlarni saralashga qo‘yiluvchi talablarning o ‘zaro aloqa­
dorligi;
a muayyan dars m aterialining m aqsadi, vazifalari va m az­
m uni;
® u yoki bu m avzuni o ‘rganisliga ajratilgan vaqt;
® o‘quvchilarning yosh xususiyati, bilish im koniyatlari, d a ra ­
jasi;
* 
0
‘quvchilarning darsga tayyorgarliklari;
9
o ‘quv m uassasalari, auditoriyalarning moddiy ta ’m in ia n ­
ganligi, jihozlar, ko‘rsatm ali qurollar, texnik vositalar mavjudligi;
0
o‘qiluvchining im koniyatlari, nazariy va am aliy jih atd an
kasbiy tayyorgariik darjasi, pedagogik m ahorati, shaxsiy sifatlari;
» o ‘quv m uassasalarida fanlararo h am k o rlik n in g o ‘rnatilganligi.
3. D arslarda kasb tanlashga yo‘liash ishlarining shakl va 
metodlari. T a’lim jarayonida o‘quvchilarni turli xil kasblar bilan 
tanishtirish bo‘yicha m untazam ish olib borish ularni kasb ta n ­
lashga y o llash n in g m uhim sharti hisoblanadi.
0 ‘quvchilarni h ar bir jam oa, xo‘ja lik , tum an , shahar ishlab 
chiqarish m uhiti orqali m ehnat faoliyatining barcha turlari bilan 
tanishtirish m u m kin , shuning uchun ham har bir m ehnat ta ’lim i
174

---

()‘qituvchisi m aktabd a o ‘rganiladigan fan doirasidan tashqarida- 
gi, m ak tab atrofidagi ishlab chiqarish m uhiti bilan yaxshi tanish 
b o iish i lozim . IMasalan, Toshkent sh ah ar m aktablarida ishlayot­
gan m eh n at ta ’lim i o ‘qituvchisi m etallarga m exanik ishlov berish 
darsida slesarlik ishlarini o ‘tayotganda sh ah arn in g m etall ishlab 
chiqaradigan zavodi bilan tanishtirishi m um k in . Shuningdek, 
0
‘quvchilarni korxona bilan, ya’n i sanoat korxonasiga qachon 
nom berilgani, ishlab chiqaradigan m ah sulo tin ing nom i ham da 
asosiy kasb va ixtisosliklarning qisqacha ro ‘yxatini tanishtirishni 
am alga oshiradi.
Biroq o ‘quvchilarni korxona bilan ta n ish tirish batafsilroq 
bo‘lishi m u m k in . Bunda o ‘quvchilarni asosiy ishlab chiqarish 
b o lim la ri (sexlar) bilan, ularning jih o zlan ish i, h ar bir sexning 
konkret m ahsuloti, m azkur sexdagi kasb va ixtisosliklarning 
to ‘laroq ro ‘yxati bilan tanishtirish lozim.
0 ‘quv ch ilarnin g o ‘quv ustaxonalaridagi texnikaga oid ishlari 
ularni ishchi kasbi bilan tanishtirish b o ‘yicha k atta im koniyatlar 
yaratadi.
Shunga qaram asdan 5—7-sinflardagi m ehnat ta ’lim ining 
m azm un i o ‘quvchilarda har qanday kasbni egallash uchun bab- 
baravar foydali bo‘lgan um um iy m ehnat bilim va ko‘nikm alarini 
tarkib top tirishga olib keladi, b undan tashqari m ehnat ta ’limi 
o‘qituvchisi o ‘quvchilarni zam onaviy tex n ik aning elem entlari, 
texnologiyasi bilan tan ish tira borib, ularda z a ru r m ehnat usullari 
paydo qiladi, shuningdek, o ‘quvchilarda uyushqoqlik, ozodalik, 
tejam korlik xislatlarini tarbiyalab, ularni asta-sek in hayotda o ‘z 
yo‘lin i tan lash ga tayyorlaydi.
M aktab ustaxonalari o ‘z vazifasiga ko‘ra o ‘quvchilar o ‘quv 
m eh n atin i ishlab chiqarish bilan b o ‘lgan aloqasini am alga oshi­
radi. 0 ‘quvchilar o ‘quv ustaxonalarida m etallarga ishlov berish 
stanogida birin chi m arta ishlaydilar, bu yerda ular m aterialga 
ishlov berish ustida dastlabki ko‘nikm a va m alak alarn i hosil qila­
dilar, texnikaga oid fikrlashlari, ijodiy aktivligi va mustaqilligi 
ortadi, kasb haqidagi bilim lari chuqurlashadi va kengayadi.
M eh n at ta ’lim i darslari ham , boshqa m ak tab fanlari qa- 
tori o ‘qu vchilard a havas uyg'otishi lozim , am m o u n in g m a n ­
bai og‘zaki q iziq tirish em as, balki o ‘q u vchilar o ‘z m aqsad va 
m eh n at n atijalarin i ko‘ra oladigan ijtim oiy-foydali x arak terd a­
gi b u y u m la r (m aktablar, korxonalar, otaliqqa o lin g an bolalar
175

---

bog‘chasining bu yu rtm alar)ini tayyorlashga oid am aliy ishlar 
b o ‘lm og‘i lozim .
Shuning uchun ham , m aktab ustaxonalarida m ehnat ta ’­
lim ining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi o ‘quvchilarning kasb tanlashi, 
ayniqsa ishchi kasbini tan lash id a hal qiluvchi aham iyatga ega 
b o iad i.
Ishchi kasbi bo‘yicha kasbga oid axborot ishlarining asosiy 
yo'nalishi, 
xarakteri 
m azm u nini 
belgilash 
uchun 
m ehnat 
o ‘qituvchisi o ‘rganilayotgan d astu r m avzusini m ashinasozlik ish­
lab chiqarishi bilan, bu korxonada xizm at qiluvchi xodim larning 
yetakchi kasblari bilan yaqindan aloqasini o‘rn atm o g‘i zarur. Shu 
m unosabat bilan m ehnat ta ’lim i o'qituvchisi o ‘z tu m an in in g ish­
lab chiqarish korxonalari h am da bu korxonalarning kasb va ixti­
sos bo‘yicha ishchi kadrlarga b o ig a n ehtiyojini yaxshi o‘rganishi 
lozim.
O lingan m ateriallar asosida o ‘qituvchi m ehnat ta ’lim in in g 
konkret sanoat korxonasi bilan aloqasini aks ettiradigan jadval 
ham da m azkur korxona katta ehtiyoj sezayotgan yetakchi ishchi 
kasblari ro‘yxatini e ’tibor bilan tuzib chiqishi kerak.
0 ‘qituvchi m ehnat darsida d astu rn in g u yoki bu m avzusini 
o'tish jarayonida, xususan, o ‘quvchilar tom onidan chilangar- 
likning m etallarga belgi qo‘yish, to ‘g‘rilash, bukish, qirqish, ar- 
ralash operatsiyalarini o‘zlashtirishlarida ularni ishchi kasbi bilan 
qanday tan ish tirgan ini misol asosida batafsilroq ko‘rib ch iq a­
miz. M ehnat o ‘qituvchisi bu operatsiyalarning to ‘g‘ri usullarini 
ko‘rsatib berib o ‘quvchilar e ’tiborini bu usullarning qulayligiga, 
ish unum dorligi va sifatiga qaratm og‘i lozim .
0 ‘qituvchi o ‘quvchiga bu to psh iriq larn in g sifatini pasay- 
tirm agan holda belgilangan vaqt m e ’yorida bajarishi lo zim li­
gini aytadi. 0 ‘qituvchi slesarlik operatsiyalarini bajarish paytida 
o ‘quvchilarda m ehnat usullarini to ‘g‘ri shakilantirishga harakat 
qilib, ularga agar chilangar-asbobsozlar, ta ’m irlovchilar, chilan - 
gar-shtam povkachilar bajarishga to ‘g‘ri keladigan ishlar xarakter 
jih atd an m urakkab va m as’uliyatli ekanini tu shu ntirad i,“shuning 
uchun m ehnat usullarini q at’iy to ‘g‘ri bajarish kerakligini aytadi. 
0 ‘quvchilarni kasblar bilan tanishtirgach, o ‘qituvchi gazo-elektr 
payvandchi, ayniqsa, chilangar-payvandchi, chilangar-asbobsoz 
ixtisosiga ega bo'lgan ishchilar korxonada eng m alakali kasb egasi 
hisoblanishini ta ’kidlaydi.
176

---

0 ‘qiivchilarda kasbga qiziqishni tarbiyalash kasbni to ‘g‘ri 
ta n lash n i n azard a tu tad ig an yetakchi m otivlardan biri h iso b ­
lanadi. D em ak, m ak tabd a kasb tanlashga yo‘llash ishlarining 
m u h im yo'n alish laridan biri o ‘quvchilarda kasbga b o ‘lgan qizi­
qishni aniqlash va o ‘stirish b o ‘lm og‘i lozim . 0 ‘quvchilarning 
kasbga qiziqishini aniqlash ularn in g m uayyan form ada tay­
yorlangan an k etalarn i to ‘ldirish, u m u m ta’lim fanlari b o ‘yicha 
o ‘quvchilar o ‘zlash tirish larin i o ‘rganish, u larn i o ‘qitish va k a ­
mol toptirish davom ida kuzatish, kasb haqida individual su h ­
batlar, o ‘quvchilarning to ‘garaklarga ishtiroki, qiziqish kartasini 
to ‘ldirish, o ‘qituvchi va o ta -o n a la r bilan suhbat kabi d id ak tik usul 
va m eto dlar yordam ida am alga oshiriladi.
O lingan m a ’lum otlar o‘quvchi kasbni (ixtisosni) yoki o ‘quv 
y u rtin i to ‘g‘ri tanlay bildim i, bular u n ing havasi va qobiliyatiga 
muvofiq keladim i, n im a sababdan m azk u r kasbni yoki o ‘quv yu r­
tin i tan lad i, o ta-o n alari va o‘qituvchilarining fikri qanday ekani- 
ni aniqlash im konini beradi.
A n k etalarn i to ‘ldirishdan oldin o ‘quvchilarga u la r anketadagi 
savollarga javoblar «o‘ylab» topm asliklari, balki o ‘z qiziqishlari 
va konkret im koniyatlaridan kelib chiqm oqlari kerakligi aytiladi. 
H aqiqatga muvofiq kelm aydigan javoblar o ‘qituvchini chalg‘itadi 
va o ‘q u vchilarning kasbga qiziqishlarini shakllantirishga d o ir m a­
salalarni anch a m urakkablashtiradi.
A n k eta m a’lu m otlarin ing tahlili asosida fan o ‘qituvchisi, sin f 
rahbari h a r bir o ‘quvchining kasbga b o ‘lgan qiziqishi va qizi- 
q ishining barqarorlik darajasini, ishonchliligini diqqat bilan 
o ‘rganadi, an a shu asosda o ‘quvchilar qiziqishini yan ad a rivojlan­
tirish bo ‘yicha tash k iliy-m eto d ik tadbirlar belgilaydi, o ‘quvchida 
xato yoki noaniq istaklar b o ‘lgan taqdirda tu sh u n tirish ishlari 
kasbga oid suhbatlar olib borishi kerak bo‘ladi. Biroq kasbga qizi­
qish bo‘yicha bir m artag in a o ‘tkazilgan an keta usuli natijasidagi 
m a ’lu m otlar m aktabni bitirguncha obyektiv va o‘zgarm as bo‘lib 
qoladi, deb oylash xato bo‘lar edi. G ap shundaki, o ‘q u vchilarning 
u yoki bu m ehnat faoliyatini tan lash b o ‘yicha mayl va qiziqishlari 
h a r xil bo‘lib, barqarorligi esa puxta sanalm aydi. K asbga bo‘lgan 
havas din am ik asi va rivojini kuzatib borish uchun bunday anketa 
tarq atish usulini h ar bir sinfda h a r yili o ‘tkazilgani m a ’qul.
U yoki bu o ‘quvchining kasb tan lashid a y u z berayotgan 
o ‘zg arish larn i o ‘qituvchi va sin f rahbari diqqat b ilan kuzatishi,
177

---

o'rganishi, sabablarini aniqlaslii kerak. Shunday aniqlashiardan 
keyingina m azk u r o ‘quvchining kasbga havasi va mayliga doir 
keyingi ishlar to ‘g‘risida oylash m um kin.
0 ‘quvchilarning kasbga qiziqish m asalasi ko‘rib chiqilganda 
yuz beradigan o ‘zgarishIarning sifat jih a td a n farqlanadigan to ‘rt 
xil darajasini nazarda tu tm o q zarur:
1. Oldingi qiziqish keyingi sinfda m u stahkam lanadi va rivoj­
lanadi.
2. Oldingi qiziqishni aniqlash va kasb haqida tasavvur qilish 
paydo bo ‘ladi.
3. D astlabki qiziqish boshqasi bilan bog‘lab, asoslab ta n la n - 
gani bilan alm ashinadi.
4. M ehn atning u yoki bu turiga nisbatan dastlabki paydo 
b o ‘lgan qiziqish unchalik ó ‘ylab tanlanm ag anlig i tufayli so‘na 
boshlaydi, u ning o ‘rniga boshqasi paydo bo‘lishi m um kin va, ak­
sincha, kasbga qiziqish butunlay so‘nishi ham m um kin. Bunday 
hoi kichik va o ‘rta yoshdagi o ‘quvchilarning hali ongli ravishda 
o‘ziga kasb tanlay bilm asligi kasbga havas asta-sekin rivojlanib 
borishi bilan izohlanadi, u ni m ustahkam lash uchun esa kasb ta n ­
lashga oid ishlarni tinim siz am alga oshirish kerak bo‘ladi.
Kasbga barqaror va asosli qiziqish o ‘quvchilarning faoliyat 
turlari o ‘quv, m ehnat, sinfdan tashqari ishlar va hokazolar bi­
lan m ustahkam lanishi zarur. A m m o qiziqishning ch u q u r va 
q at’iyligi, avvalo, u n in g am aliy faoliyatda yanada m u stah k am - 
lanishiga bog‘liq. Shuning uchun h am qishloq xo‘jaligi, texnikaga 
oid ham da xizm at ko‘rsatish m ehnati darslari va texnika ijodkor- 
ligi to ‘garaklari ko‘proq bu talablarga javob beradi.
Q ishloq m aktablari o ‘quvchilarida kasbga qiziqishni tarkib 
toptirish uchun m eh nat ta ’lim in in g qishloq xo‘jaligi tajriba 
uchastkasi, o ‘quvchilar brigadasi, yosh m exanizatorlar, ixtirochi- 
lar, tabiatshunoslar to ‘garaklari singari m etod va form alaridan 
foydalanish m um k in .
Q ishloq m aktabiarida m ehnatga tayyorlash ishlarining yaxshi 
yo‘lga qo‘yilishi o ‘quvchilarda qishloq xo‘jaligi kasblariga qiziqish 
im konini beradi, ya’ni ular agrotexnika bilim va ko‘n ikm alarini 
egallaydilar, qishloq xo‘jaligining turli sohalarida foydalanish 
m um kin b o ‘lgan m ehnat faoliyatiga tayyorlanadilar. Ayniqsa, 
qishloq yoshlarining qishloq xo‘jaligida eng ko‘p tarqalgan mexa- 
nizatorlik kasbiga intilishlari qayd qilinadi. M exanizator m eh n a-
178

---

lining qiziqarli tom oni shundaki, bunda m ash in alar tizim siz 
o ‘sim lik larn ing rivojlanish biologiyasi h am da qishloq xo‘jaligi ish­
larining m avsum iyligini hisobga olgan holda yaratiladi, shuning 
uchun ham o ‘quvchilarning texnikaga oid bilim va ko‘nikm alari 
agrotexnika bilim lari bilan birgalikda olib borilishi kerak.
0 ‘quv korxonalarida m ehnat darslarin in g yaxshi y o ig a 
qo‘yilishi o ‘quvchilarning sanoat m eh n atinin g h a r xil turlariga 
ishtirok etishlarida hal qiluvchi aham iyat o'ynaydi. A m m o bu m a- 
salada erishiladigan muvaffaqiyat ko‘pincha o ‘quvchining o ‘ziga, 
u ning intizom liligi, tirishqoqligi, ishga oylab, jiddiy m unosabatda 
b o iish ig a b o g iiq .
0 ‘quvchilarning m etallga ishlov berish stano klarid a q o i va 
m exanizatsiyalashgan asboblar yordam ida konkret o ‘quv-ishlab 
chiqarish ishlarini bajarishi ularn i sanoat ishlab chiqarishida 
ko‘proq tarqalgan turli xil ixtisosliklar: chilangarlik, tokarlik, 
frezerlik, randalovchi, parm alovchi singari kasblar bilan ta n ish - 
tiribgina qolmay, balki ulard a m eh n atn in g bu turdo sh kasblarni 
egallashga b o ig a n qiziqishini ham rivojlantiradi.