Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma

2.3. Detallarni plastik deformatsiyalash usuli va galvanik metall qoplash yo‘li
bilan ta’mirlash
Ish  jarayonida  mashinaning  asosiy  ish  ko‘rsatkichlari  (ilmoqdagi  quvvati,
yonilg‘ining va karter moyining solishtirma sarfi, puxta ishlashi va hokazolar)
pasayadi.  Mashinalarning  ish  ko‘rsatkichlarini  me’yoriy  darajagacha  yetkazib
tiklash zarurati tug‘iladi. Bunga mashinaning detal va uzellarini ta’mirlash yo‘li
bilan erishiladi.
Mashinalarni ta’mirlashda detallarning quyidagi asosiy kamchiliklari uchray-
di:  yeyilish (detal o‘lchamlarining va geometrik shaklining o‘zgarishi, tirnalgan
va g‘ajilgan joylarning paydo bo‘lishi), mexanik shikastlanish (detallarning yo-
rilishi,  sinishi,  teshilishi,  egilishi,  buralishi,  yemirilishi)  va  kimyoviy-issiqlik
ta’sirida  shikastlanishi  (qiyshayishi,  g‘ovaklarning  paydo  bo‘lishi,  zanglashi).
Bu  kamchiliklarni  bartaraf  qilish  uchun  detallar  mexanik  va  chilangarlik
usullarida  ishlanadi,  payvandlanadi  va  metall  eritib  yopishtiriladi.  Elektrolitik
va metallash usullarida tiklab tayyorlash mumkin. Mexanik usulda qirqib ish-
lash, odatda, xomaki va toza ishlashga bo‘linadi.
Keyinchalik  pardozlamasdan  toza  yo‘nib  ishlash  usuli  detallarni  ishlashda
keng qo‘llaniladi. Bunday hollarda ishqalanuvchi detallar sirtining aniqligiga va
sifatiga  alohida  talablar  qo‘yiladi.  Toza  ishlash  usuli  detalni  topshiriqdagi
shaklga, o‘lchamlarga keltirish, sirtini toza yo‘nish uchun qo‘llaniladi va odat-
da, silliqlash oldidan bajariladi.
Ta’mirlash ishlarida rezbali va shponkali birikmalarni, vallarning sapfalarini
va kor puslardagi o‘tqazish teshiklarini tiklashga to‘g‘ri keladi.

---

41
Yeyilgan rezba  quyidagi bir necha usullar bilan tiklanadi:
a) ta’mirlash o‘lchamli rezba qirqish;
b)  yeyilgan  rezbaga  metall  eritib  qoplab,  keyinchalik  ishlash  va  me’yoriy
o‘lchamli rezba qirqish;
d) probka, qopqoq va vtulkalar o‘rnatib, ularda tashqi rezba qirqish.
Ta’mirlash ushun o‘lchamli rezba qirqishda yangi rezbaning to‘la va standart
o‘lchamga yaqin bo‘lishi uchun eski rezbani yo‘qotish kerak. Rezbali probkalar,
qopqoq lar va vtulkalarni mustahkam o‘tkazishda detalni bo‘shashtirib qo‘ymaslik,
lekin vtulkaning qalinligi 3—4 mm dan kam bo‘lmasligi zarur. Probka yoki qopqo-
qni  mustahkam  o‘tqazish  uchun  ularga  dastlab  surik  surkab,  so‘ngra  teshikka
o‘rnatiladi yoki teshikka burab kirgizilgandan keyin chekning 3—4 joyiga kerno
uriladi. Ta’mirlanadi gan rezbali teshiklar boshqa teshiklarga yoki sirtlarga qo‘shil-
gan bo‘lsa, ularning o‘zaro to‘g‘ri chiqishi uchun teshiklarni maxsus konduktorlar
yordamida parmalash zarur.
Shponka ariqchalari yo‘nib kengaytirish yoki frezerlash yo‘li bilan ta’mirlana-
di. Shunda ariqchaning yeyilish izi yo‘qolguncha yoki ta’mirlash o‘lchami hosil
bo‘lgunga  qadar  kengaytiriladi.  Birlashtiriladigan  detaldagi  shponka  ariqchasi
yeyilgan bo‘lsa, pog‘onali shponka qo‘llaniladi. Pog‘onali shponka ikkala detalda-
gi ariqchalarga me’yorli o‘tkaziladigan qilib tayyorlanadi. Agar birlashtiriladigan
detallarga pog‘onali shponka o‘rnatib bo‘lmasa, ikkala ariqcha bir xil ta’mirlana-
di,  o‘lchamli  qilib  frezerlanadi  va  unga  mos  o‘lchamli  shponka  tayyorlanadi.
Ko‘pincha me’yoriy o‘lchamli shponka ariqchasi yangi joydan ochiladi, lekin bu
usul shponka birlashtiriladigan detallarni ma’lum holatda saqlamagan va detal-
ning mustahkamligi pasaymaydigan hollardagina qo‘llaniladi.
Po‘lat detallardagi yeyilgan shponka ariqchalari metall qoplab, so‘ngra shu
joyning o‘zida me’yorli o‘lchamli ariqcha kesib asli holiga keltiriladi.
Valga  o‘rnatilgan  yumalanish  podshipniklari  bo‘shashib  qolganda  valning
bo‘yni  quyidagicha  tiklanadi: metall  qoplash  uchun  val  bo‘yni  yeyilish  izi
yo‘qolgunga qadar aylanasiga yo‘niladi. Val bo‘ynining diametri belgilangandan
3—5 mm (valning diametriga qarab) katta bo‘lgunga qadar elektropayvandlash
usulida metall qoplanadi. Bo‘yin toza yo‘nishga qo‘yim qoldirib xomaki yo‘ni-
ladi; so‘ngra silliqlashga qo‘yim keltirib toza yo‘niladi. Podshipniklar o‘tqazilgan
joyida  bo‘shashib  qolganda  korpusdagi  o‘tqazish  teshigi  quyidagicha  tiklanadi:
o‘tqazish  teshigi  belgilangandan  (teshikning  diametriga  karab)  3—8  mm keng
bo‘lgunga qadar yo‘niladi. Buning uchun korpus o‘tkazish teshigining va yangi
yo‘nilgan teshikning o‘qlari bir-biridan 0,01—0,02 mm dan ortiq chetlashmay-
digan  qilib  korpusga  presslab  o‘rnatiladi  va  belgilangan  o‘lchamga  moslab
yo‘nib kengaytiriladi. Shu yerda ta’mirlash vtulkasi devorining qalinligi kamida
3—4 mm bo‘lishi lozim. Korpuslarning o‘tqazish teshiklari bu usuldan tashqari
metall qoplash yo‘li bilan ham ta’mirlanadi.

---

42
Ta’mirlash tajribasida payvandlash ishlarining quyidagi turlari uchraydi:
a) detallarning singan qismlarini payvandlab ulash;
b) detallarni payvandlab va qo‘shimcha detallarni payvandlab ulash.