Каримов А. А., Исломов Ф. Р., Авлоқулов А. З. Бухгалтерия ҳисоби

6.10. Корхона умумишлаб чиқариш харажатларининг ҳисоби


Умумишлаб чиқариш харажатлари – асосий ва ѓрдамчи ишлаб чиқариш цехларини бошқариш, уларга хизмат қилиш ҳамда ишлаб чиқаришни ташкил қилиш билан боЃлиқ харажатлардир.
Ҳисобварақлар режасига мувофиқ умумишлаб чиқариш харажатларининг бухгалтерия ҳисоби «Умумишлаб чиқариш харажатлари» деган 2510-ҳисобварақда юритилади. Мазкур ҳисобварақ корхонанинг асосий ва ѓрдамчи ишлаб чиқаришларига хизмат кўрсатиш харажатлари тўЃрисидаги маълумотларни умумлаштириш учун мўлжалланган. Хусусан, мазкур ҳисобварақда қуйидаги харажатлар акс эттирилиши мумкин:

110. 
     машина ва ускуналарни сақлаш ҳамда улардан фойдаланиш чиқимлари;
     
111. 
     ишлаб чиқаришдаги асосий воситаларини тўлиқ тиклаш учун амортизация ажратмалари ҳамда уларни ремонт қилиш харажатлари;
     
112. 
     ишлаб чиқариш мол-мулкини суЃурта харажатлари;
     
113. 
     ишлаб чиқариш биноларини иситиш, ѓритиш ва сақлаш харажатлари;
     
114. 
     ишлаб чиқариш бинолари, машина ва ускуналар ҳамда ишлаб чиқаришда фойдаланилувчи бошқа ижарага олинадиган воситалар учун ижара ҳақи;
     
115. 
     ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш билан банд бўлган ишлаб чиқарувчи ходимларга иш хақи тўлаш;
     
116. 
     шунга ўхшаш мақсадлардаги бошқа харажатлар.
     

Умумишлаб чиқариш харажатлари ишлаб чиқариш заҳиралари, ходимларга иш ҳақи тўлаш бўйича ҳисоб-китоблар бўйича ҳисоб-китоблар ва бошқалар ҳисоби юритиладиган ҳисобварақларнинг кредит қисмидан олиб «Умумишлаб чиқариш харажатлари» номли 2510-ҳисобварақда акс эттирилади. «Умумишлаб чиқариш харажатлари» номли 2510-ҳисобварақда ҳисобга олинадиган харажатлар «Асосий ишлаб чиқаришлар» номли 2010-ҳисобварақ ва «©рдамчи ишлаб чиқаришлар» номли 2310-ҳисобварақнинг дебетига ҳисобдан чиқарилади.
Юқорида келтирилган муомалалар ҳисобварақлар режасидаги ҳисобварақлар бўйича қуйидагича бухгалтерия ѓзувлари билан расмийлаштирилади:
- ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш билан банд бўлган ишлаб чиқарувчи ходимларга иш ҳақи ҳисобланганда:
Д-т 2510-«Умумишлаб чиқариш харажатлари» - 37000 сўм.
К-т 6710-«Меҳнат ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоб китоблар» - 37000 сўм.
- умумишлаб чиқариш харажатлари маҳсулотлар таннархига ўтказилганда:
Д-т 2010-«Асосий ишлаб чиқаришлар» - 20000 сўм.
К-т 2510-«Умумишлаб чиқариш харажатлари» - 20000 сўм.
Д-т 2310-«©рдамчи ишлаб чиқаришлар» - 17000 сўм.
К-т 2510-«Умумишлаб чиқариш харажатлари» - 17000 сўм.
Умумишлаб чиқариш харажатларининг ҳисоби алоҳида юритиладиган объектлар ўртасида тақсимлаш тартиби тегишли меъѓрий ҳужжатларда акс эттирилган.
2510-«Умумишлаб чиқариш харажатлари» ҳисобвараЃининг таҳлилий ҳисоби корхонанинг алоҳида бўлинмалари ва харажатлар моддалари бўйича юритилади.
Корхоналарда умумишлаб чиқариш харажатларини маҳсулот таннархига тўЃри тақсимлаш катта аҳамиятга эга. Агарда, умумишлаб чиқариш харажатлари турли маҳсулотларга тақсимланса, шундай оптимал усуллардан фойдаланиш керакки, у маҳсулотлар таннархини ошириб юбормасин.
Хорижий амалиѓтда қуйидаги тақсимлаш усулларидан фойдаланилади:

117. 
     бевосита тақсимлаш усули;
     
118. 
     қайта тақсимлаш усули;
     
119. 
     тенгламалар системаси усули;
     
120. 
     кетма-кет тақсимлаш усули.
     

Умумишлаб чиқариш харажатларини тақсимлаш усулларининг таҳлили шуни кўрсатадики, корхоналар учун энг мақбул усуллар бу - тенгламалар системаси ва қайта тақсимлаш усулларидир. Агарда, бу усуллар билан умумишлаб чиқариш харажатлари тақсимланса, корхонада ишлаб чиқарилаѓтган маҳсулотларнинг ҳеч қайсисининг таннархи ошиб ѓки камайиб кетмайди. Бу маҳсулотни бозордаги мавқеини сақлаб қолишга ѓрдам беради.
Тақсимот базасини аниқлаш умумишлаб чиқариш харажатларни тақсимлашдаги яна бир муаммолардан биридир. Умумишлаб чиқариш харажатлари қуйидаги тақсимот базаларига нисбатан тақсимланса мақсадга мувофиқ бўлади:
-ишлаб чиқариш бинолари ижара ҳақи уларнинг жойлашган майдонига мувофиқ;
-ишлаб чиқаришдаги машина ва ускуналар ижара ҳақи ҳақиқатда ишлаган иш соатларига мувофиқ;
-ишлаб чиқариш биноларини ѓритиш, иситиш ва сақлаш харажатлари уларнинг жойлашган майдонига мувофиқ;
-ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш билан банд бўлган ишлаб чиқарувчи ходимларга иш ҳақи харажатлари ҳисобланган иш ҳақига мутаносиб равишда;
-асосий ишлаб чиқариш воситаларини тўлиқ тиклаш учун амортизация ажратмалари ҳамда уларни ремонт қилиш харажатлари уларнинг бошланЃич қийматларига мувофиқ.
Умумишлаб чиқариш харажатларини тақсимлаш бўйича қуйидаги мисолни кўриб чиқамиз. Фараз қилайлик, шакар ишлаб чиқариш корхонасида иккита ишлаб чиқариш ва битта ишлаб чиқаришга хизмат қилувчи бўлинма мавжуд. Ишлаб чиқаришга хизмат қилувчи бўлинмада тўртта ишчига 55000 сўм иш ҳақи ҳисобланган. Биринчи ишлаб чиқариш бўлинмасидаги ишчиларга 300000 сўм иш ҳақи ҳисобланган, иккинчисидаги ишчиларга эса 250000 сўм ҳисобланган. Умумишлаб чиқариш харажатларини тақсимлаймиз:
Ишлаб чиқаришга хизмат қилувчи бўлинмадаги ишчиларга иш ҳақи харажатлар маҳсулотлар таннархига тақсимланиши керак. Бунда, тақсимот базаси иш ҳақи ҳисобланади. Тақсимлаш базаси фоиз кўрсаткичларда қуйидагича бўлади.
300000: (250000+300000) x100%=55%
250000:(250000+300000)x100%=45%
Демак, тақсимланиши лозим бўлган 55000 сўм юқоридаги фоиз нисбатларида тақсимланади.
55000:100x55%=30250 сўм
55000:100 x45%=24750 сўм
Биринчи ишлаб чиқариш бўлинмасида ишлаб чиқарилган маҳсулотлар таннархига 30250 сўм ўтказилади, иккинчи ишлаб чиқариш бўлинмасида ишлаб чиқарилган маҳсулотлар таннархига 24750 сўм ўтказилади. Умумий харажатлар миқдори 55000 (30250+24750) сўм. Юқоридаги муомалалар бухгалтерия ҳисобида қуйидагича расмийлаштирилади:
Д-т 2010-«Асосий ишлаб чиқариш» ҳисобвараЃи - 30250 сўм.
К-т 2510-«Умумишлаб ишлаб чиқариш харажатлари» ҳисобвараЃи - 30250 сўм
Д-т 2020-«Асосий ишлаб чиқариш» ҳисобвараЃи - 24750 сўм
К-т 2510-«Умумишлаб ишлаб чиқариш харажатлари» ҳисобвараЃи - 24750 сўм.
Ҳар қандай умумишлаб чиқариш харажатлари ўзларининг тақсимот базасига нисбатан юқоридаги тартибда тақсимланади.