Kambarov jamoliddin xikmatillayevich korxonani boshqarish

N_I, N_II, N_III – 1-2-3- smenada ishlagan dastgohlar soni;
N_um – korxona, sex, uchastkaga o‘rnatilgan dastgohlarning umumiy soni.
11. Ishlab chiqarish maydonlaridan qoydalanish qo‘rsatkichi;
bunda, S- ishlab chiqarish maydoni (m²); M- ishlab chiqargan mahsulot miqdori (tonna, kg, dona)
12. Ishlab chiqarishning fond bilan taminlanganlik ko‘rsatkichi;
; bunda,
F_a- asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymati, so‘m
n- ishlovchilar soni

5-AMALIY MASHG’ULOTNING UKKINCHI QISMI

1.Korxona mashina sotib olish uchun 2500 so‘m, uni olib kelish uchun 2000 so‘m, o‘rnatish uchun 4000 so‘m sarflab ishga tushirdi, mashinaning ishlash muddati 10 yil. U ishlab chiqarishda 4 yil ishladi. SHu mashinaning dastlabki to‘la narxi, yillik amortizatsiya ajratmasining miqdori va qoldiq narxi topilsin.
Echish:
1.Mashinaning dastlabi to‘la narxi:
N_to‘l=2500+2000+4000=8500 so‘m.
2.Yillik amortizatsiya ajratmasi:
A_a=8500:10=850 so‘m.
3.Mashinaning qoldiq narxi:
N_k=8500-(850*4)=5100 so‘m.
2.Payvandlash kasaba uchastkasining yil boshidagi saosiy fondlarining dastlabki narxi 760000 so‘m. Yil boshida shu fondlar maonaviy eskirish qismining miqdori 120000 so‘mni tashkil qiladi. 1 apreldan boshlab 30000 so‘mlik asosiy fondlar ishga tushirilgan, 20 maydan boshlab. Dastlabki narxning 60000 so‘mlikeskirgan asosiy fondlar ishlab chiqarishdan chiqarib tashlandi. Asosiy fondlarni takomillashtirish uchun sarflangan yillik harajat 36000 so‘mni tashkil qildi. Asosiy fondlar kapital ta’minlash uchun amortizatsiya ajratmasining me’yori 6% . Uchastkadagi asosiy fondlarning yil oxiridagi, dastlabki va qoldiq narxlari topilsin.
Echish:
Asosiy fondlarning dastlabki narxi,
N_to‘l=760000+30000-60000=730000 so‘m.
Yillik amortizatsiya ajratmasi;
so‘m,
Asosiy fondlarning qoldiq narxi;
N_k=760000-120000+30000-40000+36000-44850-60000=561250 so‘m.
3.Loyihada ko‘rsatilgan quvvatiga ko‘ra press bir soatda 120 ta detal ishlab chiqarish kerak. Ammo shu ko‘rsatilgan vaqt ichida unda 110 tadetal ishlab chiqarilgan. Pressning rejadagi bir oylik ish vaqtifondi 170 soat. U shu vaqt ichida 160 soat ishlagan. Pressning intensiv, ekstensiv, va integral bandlik koeffitsentlari topilsin;
Echish:
Press intensiv bandlik koeffitsenti;

Press ekstensiv bandlik koeffitsenti;

Press integral bandlik koeffitsenti;
K_int=0,9*0,9=0,85


4.Kasavaning ishlab chiqarish maydoniga 146 ta dastgoh o‘rnatilgan. SHundan birinchi smenada 145 ta, 2- smenada 140 ta, 3- smenada 1350 tasi ishlaygan. Dastgohlarning smenalilik koeffitsenti topilsin.
Echish:
Dastgohlarning smenalilik koeffitsenti:

Echish uchun masalalar.

1. Kichik mashinasozlik korxonasini 2014 yilda ishlab chiqargan tovari 342 mln. so‘mni, asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati 241 mln. so‘mni tashkil qiladi. Korxonaning fond samaradorligi va fond sig‘imi topilsin.
Javob:
1,41 mln.so‘m, 0,70mln. so‘m
2. Fond sig‘imi va fond qiymatini toping, agar:

1. 
   Rejalashtirilgan davr uchun asosiy fondlarning dastlabki qiymati – 3375 ming. Soliq
   
2. 
   1- senyabrdan boshlab, asosiy fondlar qiymati 225 m.s
   
3. 
   1- iyuldan qayta kiritilmagan asosiy fondlar qiymati 600 m.s
   
4. 
   sotilgan tovar va xizmatlar hajmi 7200 m.s ni tashkil etadi.
   

3.Quyidagi ma’lumotlar asosida asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymatini toping.

1. 
   asosiy fondlarning yil boshidagi kiymati 1410 m.s
   
2. 
   1-iyuldan kiritilgan asosiy fondlar qiymati 120 m.s
   
3. 
   1- oktyabrdan chiqarilgan asosiy fondlar qiymati 30m.s
   

4.asosiy fondlar aktiv va passiv qismining solishtirma og‘irligini toping.
Asosiy fondlar tarkibi
%

1. 
   Binolar 61,3
   
2. 
   Inshoatlar 1,5
   
3. 
   Uzatish qurilmalari 0,2
   
4. 
   Kuch mashina va jihozlari 4,0
   
5. 
   Ishchi mashina va jihozlari 18,6
   
6. 
   O‘lchash va sozlash priborlari 0,9
   
7. 
   Transport vositalari 8,0
   
8. 
   Instrumentlar 0,5
   
9. 
   Ishlab chiqarish va xo‘jalik inventrlari 5,0
   

Jami 100%
5.Har qaysi jixozning smenalilik koeffitsentini va sex bo‘yicha o‘rtacha smenalik koeffitsenti toping:

1. 
   sexda jami 17 ta jixoz o‘rnatilgan. jumladan; tokorlik 5ta, frezerli 8ta, ishlivalli 4ta.
   
2. 
   bir oyda haqiqatda 4600 soat ishlagan, jumladan;
   

bitta stanokning 1 smenadagi optik ish vaqi fondi 178 soat.

6. 
   Fond uchun to‘lovning yillik summasini hisoblang. Quyidagilar berilgan:
   

1. 
   Asosiy fondlarning kvartallar bo‘yicha o‘rtacha qiymati:
   

I kvartalda – 2000, II kvartalda 2000, III kvartalda – 2400,
II kvartalda – 2400 m. so‘mni tashkil qilada.

2. 
   to‘lovning yillik meyori – 3%.
   

6. 
   Kichik korxonaning 5 ta sexi bo‘lib, undangi mavjud dastgohlarning sutkasida 3 smenada ishlagan. 4-jadvalda berilgan ma’lumotlarga asosan, korxona va uning sexlari bo‘yicha dastgohlarning smenalik koeffitsentini topilsin:
   

№	Sexlardagi jami o‘rnatilgan dastgohlar soni	1-smenada ishlagan dastgohlar soni	2-smenada ishlagan dastgohlar soni	3-smenada ishlagan dastgohlar soni
1 2 3 4 5	52 46 38 48 34	51 45 36 47 32	50 40 35 46 30	46 38 30 40 28
JAMI	360	211	201	182

8. Korxonalarning 6 ta tsexida ishlab chiqarishgan mahsulot miqdori va asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati jadvalda berilgan. Shu ma’lumotlarga asoslangan har bir tsexning va umuman korxonalarning fondlar sig‘imi va fond qiymatini toping.

Sex №	Ishlab chiqarishgan mahsulot miqdori so‘mda	Asosiy fondlarni o‘rtacha yillikda, so‘mda
1 2 3 4 5 6	1780000 2250000 2640000 2114000 3100000 290000	90000 1802000 2100000 1950000 2640000 1602000
JAMI	31290000	4242000

9. Iste’mol mollari ishlab chiqaradigan tsex bir yilda rejada ko‘rsatilgan 23250000 so‘mlik mahsulot o‘rniga 2940000 so‘mlik mahsulot ishlab chiqargan. Tsex asosiy fondlarining o‘rtacha yillik narxi 1220000 so‘m. Fond qiymati ko‘rsatkichi bo‘yicha rejaning bajarilishi topilsin.
10. Mashinasozlik kompaniyasining ishlab chiqarish ko‘rsatkichi quyidagi jadvalda berilgan. Shu korxonaning 2012 yil va 2013 yildagi fond samaradorligi topilsin.

Ko‘rsatkichlar	2002 y	2003 y
Asosiy fondlarning yil boshida (yan) dastlabgi to‘la narxi, mln. so‘m. Ishlab chiqarishga kiritilgan asosiy fondlarning narxi, mln. so‘m. Ishlab chiqarishdan chiqarilgan asosiy fondlarning dastlabki to‘la narxi, mln so‘m. Chiqarilgan mahsulot miqdori. mln. so‘m.	160,3 10,7 12,6 390,4	162,7 6,3 7,2 420,8

Tavsiya etilgan adabiyotlar:

Maxmudov E.X. Korxona iqtisodiyoti: O’quv.qo’llanma–T.: O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti, 2006.

1. 
   V.D Gribov, V.P. Gruzinov Ekonomika predpriyatiya. Praktikum. 3-e izd. pererab. i dop. Uchebnik M.: FiS 2009.
   
2. 
   Prakticheskoe posobie k seminarskim zanyatiyam po kursu «Ekonomika firmi» / Pod red. Ivaщenko M.: Ekonomich. Fakul. MGU, TEIS. 2003.
   
3. 
   Praktikum po ekonomike organizatsii (predpriyatiya). Uchebn. Posob./ Pod red. prof. P.V. Talminoy i prof. B.V. CHernetsovoy M.: FiS 2003.
   

6-AMALIY MASHG’ULOT. KORXONANING JORIY AKTIVLARINI BOSHQARISH

1. 
   Korxonaning joriy aktivlari haqida tushuncha
   
2. 
   Korxona joriy aktivlarining tarkibiy tuzilishi
   
3. 
   Korxona joriy aktivlarini boshqarishning o’ziga xosliklari
   
4. 
   Korxona joriy aktivlari samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlar tizimi
   
5. 
   Korxona joriy aktivlarini boshqarish yuzasidan masalalar
   

Korxonalarning aylanma fondilari deganda har bir ishlab chiqarish siklida sarflanadigan, qiymati mexnat mahsulotiga bir yo‘la to‘laligicha o‘tkaziladigan va natural shakli, fizik-kimyoviy resurslari o‘zgaradigan ishlab chiqarish fondlarining bir qismi tushuniladi. Ular 3 qismdan iborat.

• 
  Ishlab chiqarish zaxiralari,
  
• 
  Tugallanmagan ishlab chiqarish va o‘zidan ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar,
  
• 
  Kelasi davr xarajatlari.
  

Korxona aylanma mablag‘lariga omborda va ishlab chiqarishda ishlab chiqarish zaxiralarini yaratish, resurs etkazib beruvchilar bilan xisob-kitob qilish, ish xaqi to‘lash,byudjet bilan aloqa qilish vaboshqalar uchun kerakli pul mablag‘lari kiradi.
Aylanma mablag‘lar doimo harakatda bo‘lib, aylanib turadi.

1. 
   Aylanma mablag‘lardan samarali foydalanishning muhim ko‘rsatkichi aylanish koeffitsienti bo‘lib, (K_ay) u kuyidagicha topiladi:
   

; bunda,


Q-sotilgan mahsulot hajmi so‘mda,
- aylanma mablag‘larning o‘rtacha qoldig‘i so‘m,

2. 
   aylanma mablag‘larning bandlik koeffitsienti. Bu ko‘rsatilgan kattalikni aylanish koeffitsientiga teskari bo‘lib hisoblanib 1 so‘mlik sotilgan mahsulotga to‘g‘ri keluvchi aylanma mablag‘lar kattaligini ko‘rsatadi,
   

3. Bir aylanish davomiyligi, ma’lum davr ichidagi kunlar sonining aylanish koeffitsientiga bo‘lgan nisbati bilan aniqlanadi:

- davrdagi kunlar soni (360,90)
4.aylanma mablag‘larning ular aylanishi tezligini oshitish evaziganisbiy bo‘lishi kuyidagicha aniqlanadi:

- mahsulot hajmi.
T₁va T₂ – mos ravishda avvalgi va keyingi 1 aylanish davomiyligi.
5.Materiallarning zaxira meyori kuyidagicha topiladi:

6. Muayyan rejalashtirilgan yil uchun o‘tacha kunlik zarur normativ matrial turlari kuyidagi formula orqali topiladi:

-yillik ishlab chiqarish uchun zarur materiallar xajmi.
- rejalashtirish davr, kun, yil, ,,
7. Ishlab chiqarishni zarur meyoriy miterial turlari (T-meyor) bilan ta’minlash , kunlar quyidagicha topiladi:

Tk-materiallarni olib kelish oralig‘idagi vaqt
-ishlab chiqarishga tushuntirishdan oldin miteriallarni tayyolashga ketgan vaqt.
-zaxira.

Mavzuga doir masalalar va ularning echimi.

1. 
   Korxona bir yil mobaynida 80 mln.so‘mlik mahsulot sotgan, aylanma mablag‘larning o‘rtacha yillik qoldig‘i 20 mln.so‘m. mablag‘larning aylanish koeffitsienti va bir marta aylanish davri topilsin.
   

1. 
   mablag‘larni aylanish koeffitsienti:
   

2. 
   mablag‘larni bir aylanish davomiyligi:
   

kun.
Korxonaning asosiy metallarga bo‘lgan bir kunlik talabi 82 mln.so‘m, zaxira me’yori 26 kun. Korxonaning aylanma mablag‘lariga bo‘lgan talabi topilsin.
Echish:

3. Korxonaning yillik rejasi bo‘yicha 32 mln.so‘mlik mahsulot sotilgan. Aylanma mablag‘larning o‘rtacha yillik qiymati 8mln.so‘m. bir qator ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish natijasida aylanma mablag‘larni bir aylanish davri 75 kunga keltirilgan. Aylanish koeffitsienti, ishlab chiqarish jarayonini mexanizatsiyalashtirishdan oldingi bitta aylanish davomiyligi bo‘shatib olingan aylanuvchi mablag‘larni qiymati topilsin.
Echish:
1. tadbirlar ko‘rishdan oldingi aylanish koeffitsienti:

2. ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirishdan oldingi bir aylanishni davomiyligi:

3. bo‘shatib olingan aylanma mablag‘larni qiymati:

Echish uchun masalalar:
1. Korxonaning yillik sotiladigan mahsulot qiymati 180 mln.so‘mni tashkil qiladi. Aylanma mablag‘larni yillik qoldig‘i 60 mln.so‘m korxona aylanma mablag‘larining yillik qoldig‘ini o‘zgartirmagan holda ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish natijasida aylanish koeffitsienti 4 baravarga etkazganligi yillik sotiladigan mahsulot necha so‘mga ko‘payishini toping.
2. Korxona yil mobaynida rejaga asosan 960 mln.so‘mlik mahsulot sotgan. Bunga aylanma mablag‘larning yillik qoldig‘i 160 mln.so‘mni tashkil qiladi. Korxonada ayrim ishlab chiqarish jarayonlari takomillashtirish natijasida aylanma mablag‘larni bir aylanish davri 10 kunga qisqartirilgan. Aylanma mablag‘larning aylanish koeffitsienti jarayonini takomillashtirishdan so‘ng bo‘shatib olingan mablag‘lar qiymati topilsin.
3. Hisobot yilida mahsulot va xizmatlar sotish xajmi 9730 ming.so‘mni tashkil etadi. Aylanma mablag‘larning o‘rtacha qoldig‘i esa, 2130 ming.so‘m. aylanma koeffitsienti va aylanma mablag‘larni bir aylanish davomiyligini toping.
4. Korxonaning yillik hisobotining quyidagi ma’lumotlari asosida aylanma mablag‘lar summasini toping.
Mahsulot va xizmatlar sotish xajmi reja bo‘yicha – 3670 ming.so‘m xaqiqatda – 4117 ming.so‘m.
Me’yoriy aylanma mablag‘larning o‘rtacha – reja bo‘yicha – 957 ming so‘m xaqiqatda 960,5 m.so‘m.
5. Fabrika xar kuni 180 m² material sarf qiladi va uni xar oyning birinchi chislosida olib keladi (30 kundan so‘ng).
6. Ishlab chiqarish fondlariga bo‘lgan to‘lov miqdorini aniqlang, agar;

1. 
   asosiy ishlab chiqarish fondlari – 8000 m.s
   
2. 
   me’yoriy aylanma mablag‘lari – 1800 m.s
   
3. 
   ishlab chiqarish fondlari uchn to‘lovlar – 3%
   

7. Xizmatlarni sotish xajmi 620 m.s va aylanma mablag‘larning o‘rtacha yillik qoldig‘i 62 m.s bo‘lganda aylanish koeffitsientini va aylanma mablag‘larni bir aylanish davomiyligini hisoblang. Agar aylanish koeffitsienti 10%ga oshsa,
8. Hisobot yilida aylanma mablag‘larning o‘rtacha qoldig‘i 3 mln. so‘m bo‘lganda, korxonada 9 mln.so‘mlik xizmatlar realizatsiya qilindi. Rejalashtirilgan yilda mahsulot xajmi 25 %ga, aylanish koeffitsienti 30 %ga oshsa aylanma mablag‘lar me’yori qanday o‘zgaradi?

6-amaliy mashg’ulotning ikkinchi qismi

1-masala. Hisobot yilida korxonaning aylanma mablag’lari 1282,9 mln, so’mni tashkil etdi.
Shu jumladan (mln. so’m):

• 
  xom ashyo, materiallar va sotib olinadigan yarimfabrikatlar – 33,1;
  
• 
  yordamchi materiallar – 205,3;
  
• 
  yoqilg’i – 3,7;
  
• 
  ehtiyot qismlar – 45,9;
  
• 
  qimmati past va tez eskiradigan buyumlar – 177,1;
  
• 
  idishlar – 2,6;
  
• 
  tugallanmagan ishlab chiqarish – 24,1;
  
• 
  kelgusi davr harajatlari – 270,2;
  
• 
  tayyor mahsulot – 181,5;
  
• 
  haridorga jo’natilgan tovarlar – 167,2;
  
• 
  hisob-kitoblardagi mablag’lar – 31,4;
  
• 
  pul mablag’lari – 21,0;
  
• 
  qolganlari – 121,8.
  

Topish kerak:

1. 
   Korxona aylanma mablag’larining strukturasi.
   
2. 
   Normalashtiriladigan va normalashtirilmaydigan aylanma mablag’larning hajmi va solishtirma og’irligi qancha?
   
3. 
   Ishlab chiqarish va muomalada bo’lgan aylanma mablag’larning kattaligini aniqlang.
   
4. 
   Bajarilgan hisob-kitoblar jadvalini tuzing.
   

2-masala. Tog’ korxonasining qazib olish ishlari dasturida yil davomida 14,5 mln. tonna tog’ massasini qazib olish ko’zda tutilgan. Yil choraklari bo’yicha u qo’yidagi ko’rinishga ega:

• 
  1-chorak – 3.5 mln. tonna
  
• 
  2-chorak – 3.3 mln. tonna
  
• 
  3-chorak – 3.8 mln. tonna
  
• 
  4-chorak – 3.9 mln. tonna
  

Portlatuvchi moddalar (PM)ning solishtirma sarfi – 1 kg tog’ massasiga o’rtacha 0.25 kg ni tashkil etadi. PM yetkazib berishlar o’rtasidagi vaqt oralig’i 15 kunga teng. PMni jo’nab ketish bekatidan belgilangan bekatga yetib kelish vaqti – 8 kun. PMlar bo’yicha hisob-kitob hujjatlarini rasmiylashtirish va to’lovni amalga oshirishga 3 kun vaqt ketadi. PMning sug’urta zahirasi korxonaning 3 kecha-kunduzlik ehtiyojiga teng. 1kg PMning narxi 300 so’m.
Topish kerak:

1. 
   PMning sutkalik sarfi qancha?
   
2. 
   Aylanma mablag’larning normativi qanday?
   

3-masala. Korxona bo’yicha quyidagi ma’lumotlar mavjud:

• 
  Mahsulot sotishning yillik hajmi – 80 mln. so’m
  
• 
  Aylanma mablag’larning o’rtacha yillik miqdori – 5.4 mln. so’m.
  

Tegishli chora tadbirlar ko’rilgandan so’ng aylanma mablag’larning bir bor aylanish muddati bir necha kunga qisqardi.
Topish kerak:
Aylanma mablag’larning bir marta aylanish muddati amalda qancha?

1. 
   Agar amalda aylanma mablag’lar qoldig’i:
   

• 
  1 aprel holatiga - 280 ming so’m
  
• 
  1 mayga - 360 ming so’m
  
• 
  1 iyunga - 330 ming so’m
  
• 
  1 noyabrga - 380 ming so’mni tashkil etgan bo’lsa, aylanma mablag’larning o’rtacha qoldig’i 2- kvartalda qancha bo’ladi?
  

4-masala. Korxona bo’yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan:

Mahsulot sotish hajmi (ming so’m)
Hisobot yilida –553400
Reja bo’yicha – 5682200
Hisobot yilida aylanma mablag’lar normativi (me’yori) (ming so’m) – 18340.
Aylanma mablag’larning bir bor aylanib chiqish muddati reja bo’yicha – 14 kun.
Topish kerak:

1. 
   Mablag’arning bir bor aylanib chiqish muddati amalda necha kun?
   
2. 
   Hisobot yilida va reja bo’yicha aylanishlar soni.
   
3. 
   Reja bo’yicha ko’zda tutilgan aylanma mablag’larning yig’indisi.
   
4. 
   Mablag’ aylanishining tezlatishlari bois ozod etilgan aylanma mablag’lar miqdori qancha bo’ladi?
   

5-masala. Hisobot yilida korxona 10780 ming so’m miqdori mahsulot ishlab chiqarib, sotishni ko’zda tutgan edi. Amalda esa bu ko’rsatkich 15760 ming so’mni tashkil etdi. Korxona aylanma mablag’larining o’rtacha yillik qoldig’i quyidagi jadvalda keltirilgan:

Aylanma mablag’lar	O’rtacha yillik summa (qoldiqlar), ming so’m