Kamal mámbetov, Kama

Ulšwma tolǵawlar. Bul ba®darda eń áyyemgi dáwirden baslap usı kúnge shekemgi xalıq danalı®ınıń úlgileri tol®awlar®a kóshken. Bulardı xalıq didaktikalıq táliymatlarınıń negizi, úgit-násiyat jırları dep qarasa da boladı.

Tariyxšy tolǵawlar. Bul xalıq basınan ótken tariyxıy waqıyalar, sol waqıyalar®a bol®an xalıqtıń kózqarasların óz ishine aladı. Bul tol®awlardıń da avtorları saqlanba®an. Xalıq awzınan jazıp alın®an.

Avtorš saqlanǵan tolǵawlar. Bul Soppaslı Sıpıra jıraw (XIV ásir), Asan qay®ı (XV ásir), Dospanbet (XVI ásir), Múyten jıraw (XVII), Jiyen jırawdan (XVIII ásir) qal®an miyraslar sıpatında úyrenip júrgen tol®awlarımız. Bulardıń da jazba nusqaları saqlanba®an. Biraq xalıqtıń social-ekonomikalıq, tariyxıy ja®dayları menen baylanısıp keledi. Bul tol®awlardıń mazmunı XIV — XVIII ásirlerdegi siyasiy ja®daylardı ashıp kórsetedi.

Tol®awda sózdiń jelisinen kóre pikir ústin keledi. Sonıń ushın da geyde toparlasqan uyqaslardı bólip, aytılajaq pikirdiń anıqlaması da berilip baradı. Tema menen ideyanı bir-birine biriktirip syujetler dúzedi. Sol tiykarda ol naqıl- maqaldı da, termedegi ayırım qatarlardı da rawajlandıradı.
Xalıq danalı®ında qal®an hárqanday sóz tirkeslerin dáwir waqıyaları menen de baylanıstıradı. Usınday ayrıqshalıqlarına qaray, ol qosıqqa birqansha jaqın. Lekin tol®awdıń ır®a®ı 7 — 8 buwınnan aspaydı. Bunıń eń baslı sebebi tol®aw ır®a®ınıń qobız namaları menen boysındırıl®anınan bolsa kerek. Sebebi hárqanday talantlı jıraw qobız járdeminde tol®awdı uzaytıp aytıw yaki qısqartıp aytıw uqıbına iye. Bunday ja®daylar tol®awlardıń túrli nusqalarınıń bolıwına sebepshi bol®an. Onı jıraw hár qıylı etip aytqan. Ayırım qatıqulaq adamlar yadlap ta al®an. Sol tiykarda tol®awlar: el arasına tarqal®an.
Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında Edil (Volga dáryası) hám Jayıq (Ural dáryası) penen baylanıslı bol®an kóp ®ana tariyxıy tol®awlar bar. Qaraqalpaq ádebiyatinda Edil hám Jayıq teması degende tek XV — XVI ásir waqıyaların ®ana túsiniwimiz kerek. Demek, bul tol®awlar sol zamanlarda®ı tariyxıy waqıyalar tiykarında ®ana payda bol®an hám biziń zamanımız®a jetip kelgen. Máselen, ayırım tol®awlarda®ı:

Edilge kelip tı®ıldıń, Et betińnen jı®ıldıń, Jayıqqa kelip tı®ıldıń, Jambasıńnan jı®ıldıń.

— degen qatarlar ol waqıtları xalıqtıń sociallıq-ekono- mikalıq ja®dayların da eske saladı.

Bul dáwirde payda bol®an tol®awlardıń derlik Edil hám Jayıq daryasi menen baylanıstırıl®an. Mısalı:
Edil suwı tolıqsa,
Qar jańbırdan kóremen, Aq semserim totıqsa, Qarawsızdan kóremen.

Bul dáwirde payda bol®an tariyxıy tol®awlardıń tema- tikası hár qıylı. Ayırımlarında Edil hám Jayıq dáryalarınıń boyında payda bol®an daw jánjeller, al geyparalarında úgit-násiyat penen baylanıslı didaktikalıq qatarlar kóp ushıraydı. Bir sıpatlı jeri, bul tol®awlardıń qaysı birin oqısaq ta, olardıń derlik hámmesi Edil, Jayıq teması menen bekkem baylanısqanlı®ın sezemiz. Sebebi, hárbir

tol®awdıń baslanıwı Edil hám Jayıq sózinen baslanadı. Máselen, tómendegi tol®awlarda:

Burqıp aqqan Aq Jayıq, Qopalı kólge jolı®ar, Qara®ay basın qıra ushqan, Turımtay tor®a jolı®ar.

XV — XVI ásirde qaraqalpaqlar jasa®an Edil hám Jayıq dáryalarınıń boyında®ı úzliksiz dawam etken jawgershilik, sol sebepli payda bol®an ashlıq-áptadalıqlar bul dáwirde payda bol®an tariyxıy tol®awlarda da tereń súwretlenedi. Bul tol®awlar shın mániste poeziya. Sol ushın da, bul qosıqlardıń avtorınıń saqlanba®anına da isengiń kelmeydi. Bunda xalıqtıń dárti, dáwirdin ruwxı da sheberlik penen súwretlenedi.

Sonlıqtan da, qaraqalpaq xalqınıń Edil, Jayıq boylar- ında®ı payda bol®an avtorı biymálim bol®an xalıq poeziyası óz aldına bolıp, erte dáwirdegi ádebiyatımız úlgilerinen derek berip turadı. Sebebi, bul XVI ásirdegi xalqımızdıń turmısınıń ayqın kórinisi.
Xalıq arasında ańız bolıp tarqalıp ketken Ormanbet biy negizinen XVI ásirdiń 80 — 90-jıllarında Sarayshıq qalasında jasa®an, qaraqalpaqlardı No®aylıdan ayırıp óz aldına xanlıq etiwge tırısqan, xalıq baxtı ushın sırtqı dushpanlar menen belsene gúresken qaraqalpaqlardıń babası.
Onıń orda®a biylik etken dáwiri 1585 — 1595-jıllar®a tuwrı keledi. Rus xalqı menen bekkem qatnasıq jasap, pútkilley qulap qal®an ordanı qaytadan tiklewge háreket jasa®an adam.
Al qaraqalpaq degen atamanıń qaytadan tariyxta payda bolıwı da tap sol Ormanbet biy dáwirinen baslan®an. Sonıń ushın da, xalıq onı óz babası sıpatında tanıydı.
Ormanbet 1595-jılı Jun®ar basqınshıları menen bol®an sawashta qalmaqlardıń reyimsiz xanı Xo Urlıq qolında qaza tabadı. Sol kúnnen baslap qaraqalpaq xalqı úlken posqınlıqqa ushıra®an. El dep eńiregen azamat basshısınan ayırıl®an xalıq Ormanbet haqqında onıń danalı®ı hám batırlı®ın táriyipleytu®ın kóp ®ana tol®awlardı miyras etip qaldır®an.
Sol zamannıń dástúri boyınsha, «Hár qanday biy yaki xan óziniń isin dawam etetu®ın miyrasxorına iye bolıwı lazım» — dep esapla®an. Biraq Ormanbettiń ul balası joq edi. Tariyxıy dereklerde Biybaysha, Gúlaysha hám Sarısha atlı úsh qızınıń bol®anlı®ı haqqında aytıladı.
Xalıq kishkene qızı Sarıshanı parasatlı kórip, atasınıń ornına biy etip saylamaqshı boladı. Biraq bunıń da izi kelispeydi. Bul sociallıq ja®daylar «Ormanbet biy ólgende» tol®awında anıq bayanlan®an. Mısalı:

Ormanbet biy ólgende, On san No®ay búlgende, Ormanbettey biylerden, Ul qalmadı, qız qaldı.

Al®ır qustıń pánjesi, Úsh qızınıń genjesi, Sarısha sulıw der edi, No®aylınıń elinde, Qádeli ósken qarıyası, Jigerli ósken jigiti, Jıynalıp keńes etedi,
Gawhardan tuw®an qıyaqsań, Sónbeytu®ın shıraqsań, Hasıldan qal®an áwladsań, Jaqsıdan qal®an zúryadsań, Keńesiń bolsa ber deydi.


Ormanbet biydiń ólimi Jun®ar basqınshılı®ınıń qa- raqalpaqlar ústinen ústemligine alıp keldi. Bunday ádalatsızlıqlar®a giriptar bol®an xalıq óz mákanların taslap Túrkstan jerine (Sırdaryanıń ortań®ı bólimi) kóship ketiwge májbúr boladı. Bunıń eń baslı sebebi qalmaq xani Xo Urlıqtıń qaraqalpaqlar®a qarsı úshinshi mártebe topılıwı, xalıqtıń mal-múlki hám perzentlerinen ayırılıp pútkilley posqınshılıqqa ushırap qalıwı edi. Bul ayanıshlı kartinalar «Ormanbet biy ólgende» tol®awında ádewir tereń bayanlan®an. Mısalı:

Men ne boldım sennen soń, Sen ne boldıń mennen soń, Jerim sennen ayrıldım, Suwım sennen ayrıldım,

Atań kúyew bol®an jer, Eneń kelin bol®an jer, Sen anadan tuw®an jer, Kir-qońımdı juw®an jer, Eli-xalqım shad bolıp,
Ne bir dáwran súrgen jer, Dushpanımnan aldandım, Men kettim de, sen qaldıń.


Qaraqalpaqlar 1596-jılı Túrkstan®a qaray hámmesi kóshedi. Bunnan xabar tapqan Xo Urlıq Emba daryasınıń boyında olardıń izinen quwıp jetip, jáne kópshiligin qır®ın®a ushıratqan.
Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında®ı «Sa®ınısh qosıqları» dep atal®an dúrkin negizinen Edil hám Jayıq temasın sóz etkeni menen, kópshiligi jolda kiyatır®an dáwirinde sol músiybetli 1596-jıldıń báhár ayında®ı posqınshılıq jılları payda bol®an. Bul qosıqlarda shınında da, hárqanday xalıqtıń óz watanına bol®an muhabbatı jańlap esitilgendey boladı. Mısalı:
Edil qayda, el qayda? Elge jeter kún qayda? Jalań ayaq sorlı®a, Tikeneksiz jol qayda? Jayıq qayda, jay qayda? Jayılıp jatqan mal qayda? Ayrıl®an soń mákannan, Endi onday hal qayda?

Bul tol®awlardı oqıp otırıp, basqınshılıqlar nátiyjesinde óz watanınan ayırılıp, qıya shóllerde arqalanıp posıp kiyatır®an músápir xalıqtıń zarlı dawısların esitkendey bolasań.

Watan teması XVI ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatıniń eń baslı temasınıń biri bolıp qaladı.
Túrkistan qaraqalpaqlardı jatırqa®an joq. Óytkeni qara- qalpaqlar Túrkstanda burın®ı waqıtları da jasa®an. Biraq jawgershiliktiń dárti bárinen de jaman. Degen menen kóp ásirlik mákanınan ayırılıp qal®an xalıq ózleriniń tuwılıp ósken jerlerin ańsay berdi. Bul sa®ınısh xalıq júreginde poeziya qatarları bolıp quyılıp, ásirden ásirlerge kelip jetti.