Kamal mámbetov, Kama

* * *

A®ash atqa mingizip, Salsa seni láhátke, Eki iynińde perishte, Tutar soraw-juwapqa.

Dozaqqa tutar basıńdı, Kóreseń kóp qorlıqtı,

O dúnyada hesh waqta, Keshirmeydi urlıqtı.

1. 
   Yassawiy qanday shayır edi?
   
2. 
   Yassawiydiń dúnya®a, ómirge kózqarası qanday edi?
   

4—Qaraqalpaq ádebiyàtı, 10-kl ₄₉

3. 
   Yassawiy ne sebep ózi jasap tur®an zaman®a narazı boladı?
   

1. Hikmetleriniń mánisin túsindiriń.

Xorezmiy hám onš… «Muhabbatnama» dástanš

Altın Orda dáwiriniń eń kózge kóringen sóz sheberleriniń biri Xorezmiy XIV ásirdiń orta gezlerinde jasa®an bolıp, onıń bizge «Muhabbatnama» dástanı miyras bolıp qal®an. Shayırdıń qay jerde tuwıl®anı bizge málim emes. Onıń óz atın Xorazmiy dep atawına qara®anda xorezmlik bolıwı kerek. Biraqta onıń jaz®an shı®armalarına qara®anda óziniń Sırdáryanıń tómengi a®ımında jasa®anlı®ı málim boldı. Sebebi, ol Altın Orda xanı Jánibektiń tusında ómir súrgen bolıp, óziniń belgili shı®arması «Muhabbatnama»nı sol Sır boyında®ı Qońırat ulısınıń ámiri Muxammed Xojabekke ba®ıshlaydı. Dástan 1353-jılı jazıl®an bolıp, onıń eki nusqası házir Londonda®ı Britaniya muzeyinde saqlanadı.

Dástan 473 báytten ibarat bolıp, bulardıń 156 báyt parsı tilinde jazıl®an. So®an qarap otırıp, avtor arab hám parsı tillerin de jetik bilgen, — degen sheshimge kelemiz. Bulardıń 317 báyt shı®atay tilinde jazıl®an bolıp, túrki tiliniń o®uz-qıpshaq dialektlerine sáykes keledi.
«Muhabbatnama» — shın mánisindegi ashıqlıq dástan. Bunda avtor haqıyqıy ashıqlıq obraz®a kiredi. Ol waqıyanı sırttan baqlawshı emes, bálki ishine kirip baradı. Sonıń ushın da, hárbir báyt oqı®an adamda úlken tásir qaldıradı. Dástan Altın Orda húkimdarlarınıń biri Muxammed Xojabekke arnaladı. Shı®armanıń bas beti de tap usı
waqıyalardan baslan®an. Mısalı:

Sonda ornınan turıp Maxmud Xojabek, Ayttı: Shayır poemańdı basla, — dep.

Tilegim sol, tez jaz, biraq qısınba, Tayar bol®ay usı jıldıń qısında.
Dedim: Qosıq jazıw shayır ushın taxt, Sizdey shaxqa arnaw men ushın baxt.

Bunnan kórinip turıptı, Muxammed Xojabek o®an bul ájayıp dástandı jazıp shı®ıwdı buyır®an. Dástannıń teması

hám syujeti haqqında®ı gózzal oylar shayırdıń ózinde payda boldı ma, yaki Muxammed Xojabekke aytıp bergen be, qullası belgisiz. Biraq ne degen menen muxabbat haqqında úlken tásirleniwshilik bar. Bul oylardıń rawajlanıwına Muxammed Xojabektiń tásiri bolıwı da múmkin. Xorezmiy bul kisini júdá ádepli, xalıqqa qayır-saqawatlı bol®an danalar danası sıpatında súwretleydi.
Kitapta bunnan keyingi sózlerdiń hámmesi de muhabbat haqqında baradı. Shayır muhabbat haqqında sonday bir sózlerdi tawıp aytadı, bulardı oqıp otırıp Xorezmiydi muhabbattıń qádir-qımbatına jetken bir adam sıpatında da tanıw múmkin.
Xorezmiy bir talantlı xudojnik sıyaqlı gózzal qızdıń kelbetin sheberlik penen súwretleydi. Bul súwretlew ózine tán bol®an boyaw, belgiler arqalı beriledi. Bul ápiwayı túrdegi súwretlew emes bálki shayırdıń muxabbat haqqında®ı júrek dártleri menen ulasadı. «Muhabbatnama» haqıyqıy ıshqı dástanı bolıp, onda®ı ashıq óz yarına opadar qızdıń gózzallıq sıyqırlarınan ruwxlanadı, o®an mángi ashıq bolıp ıshqında janadı.
Xorezmiy haqıyqıy muxabbat hám gózzallıqqa tolı ómir ózi jasap tur®an dáwir — dep túsindirmekshi boladı. Sebebi ol ashıq bolıp qal®an qız «o dúnya» perishtelerinen de gózzallıraq.
«Muhabbatnama» negizinen jigit tilinde jazıl®an bolıp, onıń tiykarında jigittiń qız®a jaz®an II xatı berilgen. Biraq, qızdıń jigitke jaz®an juwap xatı berilmeydi. Sonıń ushın da, bul dástan hayal-qızlar gózzallı®ınıń sırların ashıp kórsetiwge qaratıl®an.
Dástannıń syujeti shı®ıs liro-epikasınıń motivlerine tán bolıp, ayta qalarlıqtay mazmunlı waqıyalar da joq. Kóbirek lirikalıq qaharmannıń muhabbat haqqında®ı pikirleri bayan etiledi.
Bul bayanlama kem-kemnen jigittiń qız®a jaz®an xatına aylana baslaydı. Aı, jigit bolsa shın ıqlas penen qızdıń portretin sızıp kórsete baslaydı. Haqıyqatında da, bul bir sóz benen sızıl®an súwret, haqıyqıy adamzat gózzallı®ınıń belgisi bolıp seziledi.
Dástanda bul lirikalıq qaharmannıń atı da berilmeydi. Ol kim? Bul ja®ı da belgisiz. Biraq sol jeri anıq.
Xorezmiy onı basqa qızlar qatarı kúnde kórip te júrgen. Ol misli bir aspanda®ı ay kibi kórinip, shayır júregine úlken qoz®aw sal®an. Biraq shayır kópshilik aldında onıń atın aytıp, sır bildiriwden de qorqadı. So®an qara®anda, bul qız hákim yaki xan qızı bolıwı da múmkin.
Xorezmiydiń jasa®an zamanı insan muhabbatın tereń qásterlegen emes. Bul feodallıq dáwir bolıp, kimniń mal-dúnyası kóp bolsa sol baxıtlı bolıp, qızlardıń ishki dúnyası menen sanaspay, olardıń jas ayırmashılıqlarına da qaramay hayallıqqa alıw dástúrge aylan®an edi. Shayır bul dástanda jas jigittiń ishki dártleri tiykarında adamlarda®ı muhabbat sezimlerin ashıp beriwge urın®an. Sonıń ushın da bul shı®arma orta ásirdiń na®ız ıshqı dástanı edi.