Kamal mámbetov, Kama

* * *

Bilegimde kúshim bar, Batırman dep maqtanba. Sonıń ushın arqayın, Jatırman dep maqtanba. Baxıt qonıp basıma, Úlkeydim dep maqtanba. Dúnya jıyıp úyime, Kórkeydim dep maqtanba. Awıstırıp dúnyańdı, Qoy®anıńa maqtanba.

Qıdırıp barıp qońsıńa, Toy®anıńa maqtanba. Telek tolı úyimde,
Dánim bar dep maqtanba. Kiyim pútin iynimde, Sánim bar dep maqtanba. Moynımda®ı gúnamnan, Ayıqpan dep maqtanba.
Bir kórpeni jańalap, Kórkeydim dep maqtanba.

1. 
   Tol®awlar folklordıń basqa janrlarınan qanday ózgesheliklerge iye?
   
2. 
   «Tol®aw» janrı hám onıń atqarıwshıları haqqında nelerdi bilesiz?
   
3. 
   Ulıwma tol®awlar degenimiz ne?
   
4. 
   «Tol®aw» janrı menen «terme» lerdiń ayırmashılı®ı bar ma? Bar bolsa túsinik beriń.
   
5. 
   «Ormanbet biy ólgende» tol®awı qaysı ásir tariyxıy waqıyaların sóz etedi?
   

1. 
   «Tariyxıy tol®awlar» haqqında túsinik beriń.
   
2. 
   Avtorı saqlan®an tol®awlardıń ózgesheligin aytıp beriń.
   
3. 
   «Sa®ınısh qosıqları» tol®awlarınıń mazmunın túsindirip beriń.
   

Kúnxoja IbRaYÍm ulÍ

(1799 — 1880)


Kúnxoja Ibrayım ulı qaraqalpaq poeziyasınıń o®ada kórnekli wákili.
Shayırdıń ómiri tuwralı ma®lıwmatlar bizge izbe-iz kelip jetpegen.
Ómirine tiyisli tiykar®ı ma®lıwmatlar onıń «Jaylawım», «Ólim», «Ármanda»,
«Qashan kórermen», «Kún qayda», «Shalqıp maqsetli jerge bara almay», «Bolarma eken», «Meniń balam», «Umıtpaspan»,
«Balam ólgende», « Jarımadım», «Ne boldım», «Sazan-aw», «Yarım qal endi», «Sha®alalı kóldey shalqımay», «Qızıl qum», «Kim biler», «Kórinbey» sıyaqlı qosıqlarında jámlengen. Shayırdıń ómiri tuwralı biraz bahalı ma®lıwmatlar Berdaq hám Ótesh shayırlardıń shı®armalarında ushırasadı. Sonıń menen birge, shayırdıń tikkeley áwladlarınan jazıp alın®an ma®lıwmatlar da bahalı derek beredi.
Usınday ma®lıwmatlar boyınsha Kúnxoja Ibrayım ulı 1799-jılı tuwılıp, 1880-jılı qaytıs bol®an. Shańara®ınıń kútá jarlı bolıwına baylanıslı awıllıq medresedegi oqıwın ana-anası bar waqıtta-aq taslap, bala gezinen baslap kisi esiginde jallanıp miynet ete basla®an.
Shayırdıń ata-anası erterek qaytıs bol®an. Bunı onıń qosıqlarında®ı «Atam óldi ráhatimdi kóre almay», «Anadan jetim qalıppan, qań®ırıp jetim bolıppan» degen qatarlar kútá ayqın kórsetedi. Usılayınsha jarlılıqtıń ústine jetimlik azabı, shańaraq mashqalası qosılıp shayır hár tárepleme turmıs qısqısına ushıraydı. Onıń «Ólim» qosı®ında®ı:
Zar jılap otır®an úyimniń ishi, Eki ul bala bar ózimnen kishi.

— degen qatarlar®a hám shayırdıń soń®ı áwladlarınıń bergen ma®lıwmatlarına qara®anda Kúnxoja, Ayxoja, Nurxoja degen eki inisi menen jetim qaladı. Bolajaq shayır ómiriniń aqırına shekem qaraqalpaq jarlılarınıń biri bolıp, awır turmıs keshiredi. Usı awır turmıs onıń mektebi de, ómir haqqında®ı biliminiń de, dúnya®a kózqarasınıń da deregi boladı. Ol balıqshılıq etedi, kisi esiginde jalllanadı, pútkil Xorezm oypatın, qazaq dalaların gezip sergizdanlıqta ómir keshiredi. Kúnlikshilik etedi. Qızılqumlarda qoy ba®adı. Biraq ómir boyı ya isher tamaqqa, ya kiyer kiyimge jalshımaydı. Shayır óziniń kámba®allıq ja®dayı tuwralı qosıqlarında:

Bul dúnya®a shıqqan menen, Jarımadım, jalshımadım...

Balalarım otır jalańash, Kúyik penen a®ardı shash... Joqshılıqtan ketti esim, Shı®ıp dúnya®a ne kórdim?

«Bir jarımay ómirim bolıp tur ada» — dep qayta-qayta eskertedi. Kópshilik jarlılar sıyaqlı Kúnxoja da óz elinde hám basqa qońsı ellerde de kúnlikshilik etip baylardıń malın ba®ıp islese de, bir jalshıp ómir súre alma®anlı®ın jırlaydı. Onıń ataqlı «Kún qayda» qosı®ında®ı:

Ordıq oraq, shaptıq otın, qazdıq jap, Terdik masaq, iynimizge saldıq qap, Jas ómirler gúldey solıp, boldıq sap, Bul júristen endi bizge kún qayda.

Shayır ataqlı baqsı da bol®an. Biraq baqsıshılıq onıń turmısın az da bolsa jaqsılaw®a emes, qayta awırlastırıw®a hám quw®ın®a ushırawına sebepshi bol®an.

Xalıqtıń sheksiz húrmetine hám isenimine iye shayırdı Xiywa xanı hám jergilikli hámeldarlar óz táreplerine tartıw®a kóp háreket etedi. Hátteki usı maqset penen Xiywa xanı Kúnxojanı Xiywa®a aldıradı. Biraq Kúnxoja

5—Qaraqalpaq ádebiyàtı, 10-kl ₆₅

Xiywa saparında xanlıq saltanattı maqtaw bılay tursın, onıń ózin hám xanlıq basqarıwdı áshkaralap «Umıtpaspan»,
«Túye ekenseń» degen qosıqların jazadı. Usınnan keyin shayır onnan beter quw®ın®a ushıraydı. Shayırdıń bul awhalları tómendegi qatarlarda ayqın bayan etiledi:

Shu®ıllardıń sózlerine ermedim, Sonıń ushın kettim mine ármanda...

...Zalımnan, beklerden kóp kórdim azar, Bir basqa, bir zaman boldı yaranlar, Jállatlar júr bárha meniń izimde...

Usı quwdalawdıń sebebinen shayır talay mártebe tuw®an elin taslap, baspana izlep, basqa ellerge ketiwge májbúr boldı. Shayırdıń quw®ınlıq ja®dayı onıń ómiriniń aqırına shekem dawam etedi. Óziniń usı elden ayralıq awhalın ol:

Jası jetip áwere bol®an Kúnxoja, Kóziń jumıl®ansha eliń kórinbes.

Shayırdıń «Yarım, xosh endi», «Qaytıp kel» degen qosıqların oqıp otırıp, onıń xalıq kóterilislerine tikkeley qatnasqanın, jeńilgen kóterilisshilerdiń basshılarınıń birewi sıpatında aydawda, tutqında bol®anlı®ın bilemiz.

Shayır haqqında®ı xalıq áńgimeleriniń qaysısında bolsa da, Kúnxoja ótkir sózli, suwırıp salma shayır, sózi itibarlı aqıl iyesi, xalıqqa qayırqom, adamgershilikli insan sıpatında tanıladı.
Usınday áńgimeler boyınsha hátteki ullı shayır Berdaqta jas gezinde ózin tanıstırıw ushın:
Jiyrenshedey sózge sheber, Kúnxoja dep qara®aysań.

— dep shayırdı húrmet hám maqtanısh penen tilge aladı. Shayırdıń óz shı®armalarında kórsetiwi boyınsha onıń tuwılıp ósken hám jasa®an negizgi mákanları belgili

«Jaylawım» qosı®ında tolıq bayanlan®an. Biraq shayır bir ja®ınan talap izlep, joqshılıqtıń aydawında júrse, ekinshi ja®ınan qarsılasları tárepinen quw®ın®a ushırap, Xorezm oypatında, jáne Qazaqstannıń kóp jerlerinde sergizdan bol®an.
Joqarıda sóz etilgen Xiywa saparında shayır Xiywada®ı barlıq zulımlıqlardı, xan sarayında®ı iplaslıqlardı hám óz xalqınıń basında®ıday qońsı tuwısqan xalıqtıń basında®ı baxıtsızlıqtı óz kózi menen kórdi. Usı arqalı onıń xan®a, xanlıq tártiplerge degen ®ázebi menen jek kóriwshiligi ta®ı da kúsheydi. Shayırdıń tek óz dóretiwshiliginiń
®ana emes, al, ulıwma qaraqalpaq poeziyasınıń negizgi shı®armalarınan esaplanatu®ın «Umıtpaspan», «El menen»,
«Nege kerek» sıyaqlı ájayıp qosıqları tikkeley usı Xiywa saparınıń tásiri menen dóregen.
Shayır ózi tuwılıp ósken jerde, eski mektepte sawat ashıp, sóń óz betinshe oqıp, zamanınıńeń sawatlı adamlarınıń birewi bol®an. Shı®ıs klassik ádebiyatınıń kóp ®ana úlgilerin jaqsı bilgen. Ózi sayaxatta bol®an jerlerindegi, ya®nıy ózbek, qazaq, turkmen ádebiyatları menen de jaqsı tanıs bol®an. Qazaq aqını Sherniyaz benen ustazlıq-shákirtlik qatnasta bol®an. Sonday-aq, xalıq arasında®ı ma®lıwmatlarda Kúnxoja qazaqtıń aqın qızı Ulbiyke menen aytısqanı tuwralı da aytıladı. Onıń qosıqlarında®ı ullı ózbek shayırı Nawayı®a ruwxıy jaqınlıq hám Nawayınıń belgili «Jeti juldız» dástanınıń bas qaharmanı Bahramnıń atın keltiriwi («Bahramdek bashıyda dáwlet ba®ı bar») shayırdıń ózbek ádebiyatı menen jaqsı tanıs bol®anlı®ınan derek beredi. Shayır túrkmen folklorı hám klassik ádebiyatı menen de jaqsı tanıs bol®an. Mısalı, ol óziniń bir qosı®ında` «Bu®an qardash Góru®lınıń
®ayratı», — dep jazsa, ta®ı bir qosı®ında:

Ómir ótti quyın kibi, jel kibi, Ármanda ótip Dáwletiyarbek kibi, Maqtımqulı Ma®riptey aldıńdı bolja,

• 
  dep jazadı. Bul jerde shayırdıń Dáwletiyarbek dep atır®anı XVIII ásirde ómir súrgen belgili klassik shayır Kurbanalı Ma®rupiydiń usı atamada®ı dástanınıń bas qaharmanı. Shayır olardıń atların olar menen tá®dirles hám pikirles bol®anı ushın da ataydı.
  

Kúnxoja óziniń ®am-qay®ısın jarlılıq penen sergizdanlıq ómirin « Jaylawım», « Jarımadım», «Balam ólgende»,
«Kózim», «Ólim», «Ármanda», «Kim biler», «Sha®alalı
kóldey shalqımay» hám t.b. sıyaqlı ómirbayanlıq sıpatında®ı qosıqlarında ®ana emes,al, «Oraqshılar», «Shopanlar»,
«Bolarma eken» hám t.b. jallanba miynet adamlarınıń ómirin, jalpı xalıq basında®ı jarlılıqtı, azap hám qay®ılardı súwretlewge arnal®an qosıqlarında sóz etedi.