Kafedrasi abdullayev utkir azimovich

 
9-мavzu. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida hozirgi zamon 
monetar siyosatining dolzarb muammolar 
1. 2008 yilgi global moliyaviy-iqtisodiy inqirozdan keyingi davrda 
Markaziy banklarning monetar siyosati rejimlarining transformatsiyasi. 
2. Globallashuv sharoitida monetar siyosat va uni amalga oshirish 
jarayonidagi muammolar.
3. Monetar siyosatning transmission mexanizmidagi muammolar. 
 
1. 2008 yilgi global moliyaviy-iqtisodiy inqirozdan keyingi davrda 
Markaziy banklarning monetar siyosati rejimlarining transformatsiyasi. 
2008 yilda boshlangan va hamon asoratlari namoyon bo’layotgan jahon 
moliya inqirozi Markaziy banklarning monetar siyosati instrumentlaridan 
foydalanish mexanizmini va uning taktik maqsadlarini tanlash jarayonlariga 
sezilarli o’zgartirishlarni kiritishni zarur qilib qo’ydi. Xususan, taraqqiy etgan 
mamlakatlarning bank amaliyotida Markaziy bankning kreditlari tijorat banklari 
faoliyatini 
moliyalashtirish 
manbai 
bo’lmasligi kerak, shu sababli, 
markazlashgan kreditlar juda qisqa muddatli bo’lib, faqatgina tijorat 
banklarining likvidliligini taminlash maqsadida berilishi lozim, degan pul 
qoidasi mavjud edi. 
Yuz bergan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi natijasida mazkur pul 
qoidasi buzildi. Ya’ni, Markaziy banklar tijorat banklariga muddatli kreditlar 
bera boshladilar. 
2008-2009 yillarda AQSh Federal zaxira tizimi (FZT), Evropa Markaziy 
banki (EMB), Angliya, Shveytsariya va Yaponiya markaziy banklari 600 mlrd. 
evrodan ortiq miqdorda qayta moliyalash kreditlari berishga qaror qildi. 2008 
yilgacha bo’lgan davrda ham taraqqiy etgan mamlakatlarning markaziy banklari 
tomonidan tijorat banklariga muddatli kreditlar berish amaliyoti mavjud edi. 
Ammo ushbu kreditlar juda qisqa muddatli bo’lib, faqat tijorat banklarining 
joriy likvidliligini ta’minlash maqsadiga berilar edi. 
2007 yilning dekabr oyida FZT tijorat banklariga davri olti oygacha 
bo’lgan muddatga markazlashgan kreditlar berishni boshladi. EMB esa, 2008 
yilning 16 oktyabridan boshlab, tijorat banklariga 6 oygacha bo’lgan muddatga 
markazlashgan kreditlar bera boshladi
198
. 
Qayd etish joizki, EMB tijorat banklariga qimmatli qog’ozlarni garovga 
qo’yib, qayta moliyalash kreditlari olish imkoniyatini oshirdi. Ya’ni, EMB 
markazlashgan kreditlarning garov ta’minoti sifatida qabul qilinadigan qimmatli 
qog’ozlarining sonini oshirdi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga qadar EMB 
198
Andryushin S., Burlachkov V. Denejno-kreditnaya politika i globalniy finansoviy krizis: voprosi metodologii 
i uroki dlya Rossii // Voprosi ekonomiki. – Moskva, 2008. – №11. – S. 39. 

---

 
faqat hukumatlarning qimmatli qog’ozlarini hamda kompaniyalar va 
banklarning aktivlari bilan ta’minlangan obligatsiyalarnigina o’zining 
markazlashgan kreditlari uchun garov sifatida qabul qilar edi. 
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining salbiy ta’siri tufayli tijorat 
banklarining likvidlilik darajasini keskin pasayganligi natijasida EMB 
tomonidan markazlashgan kreditlar hajmini oshirish zaruriyati yuzaga keldi. 
Natijada, EMB korporativ aktsiyalar va ipoteka obligatsiyalarini garov ob’ekti 
sifatida tan olib, 2008 yilda 8 mingta bankka lombard kreditlari olish imkonini 
berdi
199
.
Angliya Markaziy banki jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining 
boshlang’ich fazasida qayta moliyalash kreditlari hajmini oshirish yo’lini 
tutmadi. Ammo Angliya banki bunga qadar hukumatning qimmatli qog’ozlari 
hamda 
kompaniyalar 
va 
banklarning 
obligatsiyalari 
hamda 
ipoteka 
obligatsiyalarini garovga olish yo’li bilan tijorat banklariga qayta moliyalash 
kreditlari berish amaliyotiga ega edi. 
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida monetar siyosatni amalga 
oshirishning muhim xususiyatlaridan biri bo’lib, monetar indikatorlarning 
beqarorligi hisoblanadi. Masalan, Xitoy Markaziy banki, Evropa Markaziy 
banki, AQSh FZT 2008-2009 yillarda hisob stavkasini bir necha marta 
o’zgartirdilar
200
. 
Xalqaro amaliyotdan ma’lumki, Markaziy banklarning hisob stavkasini 
o’zgartirishda asosan quyidagi ikki omil hisobga olinadi: 
– inflyatsiya darajasi; 
– bank tizimining likvidliligi. 
Global moliyaviy inqiroz davrida ikkinchi omil Markaziy banklarning 
hisob stavkasini o’zgartirish zaruriyatini yuzaga keltirdi. Buning sababi 
shundaki, aynan inqiroz ta’sirida tijorat banklarining likvidlilik darajasini 
keskin tushib ketishi ular faoliyatidagi likvidlilik riskining chuqurlashish 
muammosini yuzaga keltirdi. Natijada, Markaziy banklar hisob stavkasini 
pasaytirish va ana shu past stavkalarda markazlashgan kreditlar berish yo’li 
bilan bank tizimining likvidliligini ta’minlashga majbur bo’lishdi. 
Lekin, shu bilan birga, global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davrida 
Markaziy banklarning hisob stavkasini keskin pasaytirilganligi inflyatsiya 
xavfini yuzaga keltirdi. Natijada, bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan ikki holat 
yuzaga keldi: bir tomondan, hisob stavkalarining pasaytirilishi tijorat banklari 
faoliyatidagi likvidlilik muammosini bartaraf etish imkonini berdi; ikkinchi 
tomondan esa, Markaziy banklarning hisob stavkalarini pasaytirilishi, ya’ni 
“arzon pullar” siyosatining amalga oshirilishi muomaladagi pul massasining 
oshishiga olib keladi. Bizga ma’lumki, pullar taklifining yuqori sur’atlarda 
oshishi inflyatsiyaning kuchayishiga olib keladi. 
199
European Central Bank Report 2007. –Fr/M., 2008 ma’lumotlari. 
200
http://lenta.ru//news/2010/12/22/ japan sayti ma’lumotlari. 

---

 
O’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida, hozirgi davrda, Markaziy banklarning 
hisob stavkalarining o’zgarishini belgilovchi asosiy omil bo’lib, inflyatsiyaning 
joriy va kutilayotgan darajasi hisoblanadi. Aynan inflyatsiya darajasining yuqori 
ekanligi ko’pchilik o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida Markaziy banklarning 
hisob stavkalarini pasaytirish imkonini bermayapti. 
2000-2010 yillar mobaynida Yaponiya iqtisodiyoti deflyatsiya hholatida 
bo’ldi. Buning natijasida Yaponiya Markaziy banki nollik diskont stavkasidan 
foydalanishga majbur bo’ldi va hozirgi kunda nollik stavkadan foydalanmoqda. 
Bu esa, tijorat banklariga juda qo’l keladi. Chunki, ular Yaponiya Markaziy 
bankining arzon kreditlaridan foydalanish orqali likvidlilik muammosini hal 
qilishlari mumkin. 
Rossiya Markaziy banki global moliyaviy inqiroz davrida mamlakat 
tijorat banklarining likvidliligini ta’minlash maqsadida markazlashgan kreditlar 
hajmini keskin oshirdi. Ammo inflyatsiya darajasi yuqori bo’lganligi sababli, 
Rossiya Markaziy banki hisob stavkasini sezilarli darajada pasaytira olmadi.
Shunisi xarakterliki, Rossiyada boshqa mamlakatlardan farqli o’laroq, 
tijorat banklarining likvidliligi va kapitallashish darajasini bir vaqtning o’zida 
oshirish imkonini beradigan usul qo’llanildi. Ushbu usul tijorat banklariga 
subordinar kreditlar berish usuli, deb ataladi. 
2007 - 2008 yillarda Rossiya Federatsiyasining tijorat banklariga 1500 
mlrd. rubl miqdorida markazlashgan kreditlar berildi. Shuning 950 mlrd. 
rublini subordinar kreditlar tashkil etadi. Mazkur subordinar kreditlar tijorat 
banklariga 12 yil muddatga, ya’ni 2020 yilgacha bo’lgan muddatga, yillik 8 
foizli stavkada berildi
201
.
Rossiya Markaziy bankining tijorat banklariga subordinar kreditlar berish 
imkoniyati cheklangan. Shu sababli, berilgan subordinar kreditlarning asosiy 
qismi 
mamlakatning 
yirik 
tijorat 
banklariga, 
xususan, 
«Sberbank», 
«Vneshtorgbank», «Rosselxozbank»larga berildi. Masalan, «Sberbank»ka 500 
mlrd. rubl miqdoridagi subordinar kredit berildi.
Shunisi ahamiyatliki, markazlashgan kreditlar berishda Rossiya Markaziy 
banki tijorat banklarining mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi 
o’rniga alohida ahamiyat qaratdi. Shuning uchun ham, Rossiya Markaziy banki 
tomonidan berilgan markazlashgan kreditlar umumiy summasining 90 foizdan 
ortiq qismi mamlakat uchun strategik ahamiyatga ega bo’lgan kompaniyalarga 
kredit 
xizmati 
ko’rsatayotgan va aholi pul mablag’larini depozit 
hisobraqamlariga faol jalb etayotgan tijorat banklarining hissasiga to’g’ri keldi. 
2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi dunyo 
mamlakatlarining eksport salohiyatiga nisbatan kuchli salbiy ta’sirni yuzaga 
keltirdi. Xususan, Yaponiyada 2007 yil noyabrdan 2008 noyabrgacha bo’lgan 
davrda eksport tushumi 26,7 foizga kamaydi
202
.
201
Dve treti byudjeta // Vedomosti. – Moskva, 2008. – №99. – S.3. 
202
Yaponskiy eksport sokratilsya na chetvert. http://lenta.ru//news/2008/12/22/ japan sayti ma’lumotlari. 

---

 
Ushbu ta’sir dunyo miqyosida tovarlar va xizmatlarga bo’lgan umumiy 
talabning pasayishi natijasida yuzaga keldi. Inqiroz ta’sirida umumiy talabning 
keskin pasayganligi ishlab chiqarish hajmining ham keskin qisqarishiga olib 
keldi. Bizga ma’lumki, ishlab chiqarish hajmini umumiy talab belgilaydi. O’z 
navbatida, eksport tushumining kamayganligi qator mamlakatlarda milliy 
valyutaning qadrsizlanish sur’atini oshishiga olib keldi. Oqibatda ko’pchilik 
mamlakatlarda devalvatsiya muammosi yuzaga keldi. 
Devalvatsiyaning muhim salbiy oqibatlaridan biri shundaki, u 
kompaniyalarning import to’lovlari miqdorining oshishiga olib keladi. Bundan 
tashqari, milliy valyutaning devalvatsiyalanish jarayonining uzluksiz davom 
etishi investitsion loyihalarni moliyalashtirish samaradorligiga ham salbiy ta’sir 
ko’rsatadi. 
To’lov balansining holatini yomonlashishi milliy valyutaning almashuv 
kursiga nisbatan kuchli tazyiqni yuzaga keltiradi va milliy valyutaning 
devalvatsiyalanishi uchun jiddiy xavfni yuzaga keltiradi.
Shu o’rinda, devalvatsiyaning eksportni rag’batlantirishdagi ahamiyatini 
e’tibordan qochirmaslik lozim. Global moliyaviy inqiroz ta’sirida 
kompaniyalarning 
eksport 
tushumini 
kamayishi 
natijasida 
ko’rilgan 
zararlarining ma’lum qismi devalvatsiya natijasida qoplanishi mumkin. Ya’ni, 
milliy valyutaning devalvatsiya darajasining oshishi eksportyorlarning valyuta 
tushumini so’mdagi miqdorining oshishiga olib keladi. 
Devalvatsiyaning ikkinchi ahamiyati devalvatsiyani mamlakat ichki 
valyuta bozorida xorijiy valyutalarga bo’lgan talabni kamaytirish imkonini 
berishida namoyon bo’ladi. Masalan, 2009 yilning boshida Qozog’istonda tenge 
25 foizga devalvatsiya qilindi va buning natijasida ichki bozorida xorijiy 
valyutalarga bo’lgan talab sezilarli darajada qisqardi. 
Muomaladagi pul massasiga va tijorat banklarining likvidliligiga ta’sir 
etishda Markaziy bankning diskont siyosati muhim o’rin tutadi. Chunki, 
Markaziy bank diskont stavkasini o’zgartirish yo’li bilan hamda diskont 
kreditlari hajmini o’zgartirish yo’li bilan depozitlar va kreditlarning foiz 
stavkalariga ta’sir etadi.
Shunisi xarakterliki, Markaziy banklarning diskont siyosati trattalarning 
muomalasiga asoslanadi. Masalan, Germaniya Federativ Respublikasida 
Bundesbank moliyaviy yil uchun trattalarni qayta hisobga olish kontingentini 
belgilaydi. Kontingent summasi aniqlangandan so’ng har bir tijorat bankiga 
nisbatan trattalarni Markaziy bankda qayta hisobga oldirish yo’li bilan diskont 
kreditlari olish imkonini beruvchi limit summasi aniqlanadi. E’tirof etish joizki, 
limit belgilashda tijorat bankining kapitali, aktivi yoki boshqa ko’rsatkichlari 
hisobga olinmaydi. Trattalarni qayta hisobga olish limiti barcha tijorat banklari 
uchun bir xil qilib belgilanadi. Ya’ni, trattalarni qayta hisobga olish bo’yicha 
limit summasi qayta hisobga olish kontingenti summasini mamlakatdagi tijorat 
banklari soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. 

---

 
Markaziy bankning diskont kreditlari tijorat banklarining joriy 
likvidliligini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Agar tijorat bankida likvidlilik 
muammosi paydo bo’lsa, u o’ziga ajratilgan limit doirasida markazlashgan 
kredit olish imkoniyatiga ega bo’ladi. 
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining mamlakat bank tizimiga va 
iqtisodiyotiga nisbatan salbiy ta’siriga barham berish borasida Xitoy Xalq 
bankining (Markaziy bank) tajribasi o’rganishga arzigulik, deb hisoblaymiz. 
Xitoy Markaziy banki mamlakatda inflyatsiyaning kuchayishiga barham 
berish va iqtisodiyotni “qizib ketishi”ga barham berish maqsadida majburiy 
zaxira me’yorlari va diskont stavkasini oshirib borish siyosatini qo’llamoqda. 
2011 yilning 25 martidan boshlab Xitoy Markaziy bankining tijorat 
banklarining jalb qilingan resurslariga nisbatan belgilangan majburiy zaxira 
stavkasi 20 % qilib belgilandi. 2010 yilning boshidan boshlab Xitoy Markaziy 
bankining majburiy zaxira stavkasi 8 marta o’zgartirildi
203
.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov o’zining “Jahon 
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning 
yo’llari va choralari” nomli ilmiy risolasida global moliyaviy inqiroz sharoitida 
ichki talabni rag’batlantirishga qaratilgan siyosatni amalga oshirish yo’li bilan 
joriy kon’yunkturaning yomonlashishi natijasida yuzaga keladigan salbiy 
ta’sirni yumshatish zarurligini asoslab berdi. Bu esa, o’z navbatida, 
mamlakatimizda ichki talabni rag’batlantirishga qaratilgan monetar siyosatni 
amalga oshirish zaruriyatini yuzaga keltiradi. 
Ana shu g’oyadan kelib chiqqan holda, inqiroz davrida, respublikamiz 
tijorat banklari kreditlarining foiz stavkalarini pasaytirish va ular tomonidan 
imtiyozli mikromoliyaviy xizmatlar ko’rsatish hamda kreditlar hajmini oshirish 
yo’li bilan ichki talabni rag’batlantirish siyosati davom ettirildi. 
Tijorat banklari kreditlarining foiz stavkalarini nisbatan past va barqaror 
darajada bo’lishi to’lovga qobil talabni rag’batlantirish imkonini beradi va 
ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va ko’rsatilayotgan xizmatlar hajmining 
oshishiga olib keladi. 
Ichki talabni rag’batlantirishda Markaziy bank tijorat banklari 
kreditlarining nisbatan past va barqaror darajasini ta’minlashi zarur. Ana 
shundagina aholi va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tijorat banklari 
kreditlaridan foydalanish darajasini oshirishga erishish mumkin. 
Xulosa qilib aytganda: 
– jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi markaziy banklar monetar 
siyosatining uslubiy va amaliy asoslarini hamda monetar instrumentlardan 
foydalanish mexanizmini o’zgartirish zaruriyatini yuzaga keltirdi; 
– global moliyaviy inqiroz sharoitida monetar indikatorlarning beqarorligi 
kuzatildi; 
203
 
http://lenta
. ru/2011/27/05/news/ sayti ma’lumotlari. 

---

 
– jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatlarning ichki 
valyuta bozorida xorijiy valyutalar taklifining kamayishi milliy valyutalarning 
nominal almashuv kursiga nisbatan kuchli tazyiqni yuzaga keltirdi.