Kafedrasi abdullayev utkir azimovich

2. Globallashuv sharoitida monetar siyosat va uni amalga oshirish 
jarayonidagi muammolar. 
 
Respublikamiz Markaziy banki pul-kredit siyosatining instrumentlaridan 
foydalanish amaliyotiga xos bo’lgan asosiy kamchiliklar quyidagilardan iborat: 
a) Markaziy bank diskont siyosatining mavjud emasligi. 
Markaziy bank diskont siyosatining mavjud emasligi uning qayta 
moliyalashtirish siyosatining samaradorlik darajasi past ekanligidan dalolat 
beradi. Milliy iqtisodiyot rivojlanishining hozirgi bosqichida iqtisodiyotning 
ustuvor tarmoqlarini moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlash dolzarb masala 
hisoblanadi. Ayniqsa, mamlakat yalpi ichki mahsulotining sezilarli qismini 
berayotgan va aholining asosiy qismi band bo’lgan qishloq xo’jaligini 
moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlash hukumat iqtisodiy siyosatining asosiy 
yo’nalishlaridan biri bo’lib turibdi. Mana shunday sharoitda diskont siyosati 
qishloq xo’jalik korxonalarini moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlashning 
samarali vositasi bo’lishi mumkin edi. 
Bundan tashqari, diskont siyosati respublikamiz tijorat banklariga 
likvidlilikni oshirish imkonini berar edi. Chunki Markaziy bank moliyaviy yil 
davomida diskont stavkasini o’zgartirmaydi. Bu esa tijorat banklariga, foiz 
stavkalarining bozor darajasini o’zgarishidan qat’iy nazar, belgilangan foiz 
stavkasida kredit olish imkonini beradi. Bundan tashqari, moliyaviy jihatdan 
qiynalib qolgan tijorat banklariga boshqa tijorat banklari, odatda, kredit 
bermaydi. Markaziy bank esa trattalarni qayta hisobga olish yo’li bilan 
moliyaviy nochor banklarga ham kredit olish imkonini beradi. 
b) 
Respublika 
Markaziy 
banki 
lombard 
operatsiyalarining 
rivojlanmaganligi. 
Markaziy bank, odatda, lombard operatsiyalari orqali yuqori rentabelli 
loyihalarni kreditlayotgan tijorat banklariga kreditlar beradi. Ikkinchi tomondan 
esa, lombard kreditlari Markaziy bank daromadlarini oshirish imkonini beradi. 
Chunki, lombard stavkalari odatda diskont stavkalariga nisbatan sezilarli 
darajada yuqoridir. 
v) Markaziy bank kreditlaridan tijorat banklari faoliyatida doimiy 
moliyalashtirish manbai sifatida foydalanish amaliyotining yuzaga kelganligi. 
Tahlil natijalari shuni ko’rsatdiki, Markaziy bankdan olingan kreditlar 
respublikamizning yirik tijorat banklarining resurslari tarkibida asosiy o’rinni 
egallaydi. Holbuki, mo’’tadil bozor iqtisodiyoti sharoitida Markaziy bank 
kreditlarining 
asosiy 
qismi 
tijorat 
banklariga 
vaqtinchalik 
likvidli 
mablag’larning etishmasligini qoplash maqsadiga beriladi. 

---

 
g) Markaziy bankning ochiq bozor siyosatini takomillashmaganligi. 
Tahlil natijalari ko’rsatishicha, tijorat banklarining balansida qimmatli 
qog’ozlar miqdorining kichik ekanligi, hukumatning qisqa muddatli 
obligatsiyalari emissiyasining cheklanganligi va, umuman, milliy iqtisodiyotda 
yuqori likvidli qimmatli qog’ozlarning etishmasligi Markaziy bankning ochiq 
bozor operatsiyalarini rivojlantirish imkonini bermaydi. 
d) Markaziy bankning valyuta siyosatidagi kamchiliklarning mavjudligi. 
Milliy valyutaning birja kursi bilan naqd valyutalar savdosi bo’yicha 
belgilangan tijorat kursi o’rtasida sezilarli farqning mavjudligi, milliy spot 
kursining likvidlilik darajasining nisbatan pastligi, tijorat banklarining valyuta 
zahiralarini diversifikatsiya darajasining past ekanligi, rasmiy oltin-valyuta 
zahiralarining sezilarli qismining Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy bankining 
balansida ekanligi Markaziy bankning valyuta siyosatini takomillashtirish 
yo’lidagi asosiy muammolar hisoblanadi.
Respublikamizda bitim valyutasi sifatida etakchi xorijiy valyutalar-AQSh 
dollari, evro, Yaponiya ieni va Buyuk Britaniyaning funt sterlingidan 
foydalanilmoqda. So’m baholovchi valyuta bo’lmaganligi sababli, biz, 
baholovchi valyuta sifatida ikkinchi bir xorijiy valyutadan foydalanamiz Bu esa, 
o’z navbatida, O’zbekiston tijorat banklarini, Markaziy bankini hamda 
korxonalarini «spot» operatsiyalari ko’lamini jiddiy tarzda jilovlab turadi. 
Spot operatsiyalarini amalga oshirish natijasida O’zbekiston tijorat 
banklarining oladigan foydasi va ko’radigan zararlarining real darajasini aks 
ettirish imkonining mavjud emasligi tijorat banklarini spot operatsiyalari 
ko’lamiga salbiy ta’sir qilmoqda. 
e) Markaziy bank depozit siyosatining takomillashmaganligi. 
Respublikamiz 
Markaziy 
banki 
depozit 
siyosatidan 
pul-kredit 
siyosatining instrumenti sifatida foydalanish amaliyoti takomillashmagan. Bu 
holat, avvalo, Davlat byudjeti kassa ijrosining asosiy qismini tijorat banklari 
tomonidan bajarilishida namoyon bo’lmoqda. 
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining amaldagi majburiy zaxira 
siyosatining so’mning almashuv kursiga nisbatan salbiy ta’sirining ikki jihati 
mavjud: 
1. Majburiy zaxira stavkalarini so’mdagi depozitlarning har bir turi 
bo’yicha (transaktsion depozitlar, jamg’arma depozitlari, muddatli depozitlar), 
ularning summasi va muddatiga bog’liq ravishda tabaqalashtirilmaganligi 
natijasida transaktsion depozitlarning so’mning almashuv kursiga nisbatan 
salbiy ta’siri yuzaga kelmoqda. Muddatli depozitlarga nisbatan past darajadagi 
zaxira stavkalarining qo’llanilmasligi tijorat banklariga mazkur depozitlarga 
to’lanadigan foiz stavkalarini oshirish imkonini bermaydi. Natijada, joriy 
depozit hisobraqamlaridagi mablag’larning miqdori yirikligicha qolaveradi. Bu 
esa, xorijiy valyutalarga nisbatan yuqori darajadagi talabni yuzaga keltiradi. 
Transaktsion depozitlarning tijorat banklari depozitlarining umumiy 
hajmidagi salmog’ining yuqori darajada saqlanib qolishi mamlakatdagi 

---

 
iqtisodiy faollikka salbiy ta’sir ko’rsatadi. Buning sababi shundaki, transaktsion 
depozitlarning salmog’ini yuqori ekanligi banklarning depozit bazasining zaif 
ekanligidan dalolat beradi. Bu esa, o’z navbatida, tijorat banklarining kreditlash 
imkoniyatini 
pasaytiradi. 
Chunki 
tijorat 
banklarida 
depozitlar 
bank 
passivlarining asosiy qismini tashkil etadi. Masalan, 2012 yilning 1 yanvar 
holatiga, 
O’zbekiston Respublikasi passivlarining umumiy hajmida 
depozitlarning salmog’i 36,1 foizni tashkil etdi
204
. 
2. Tijorat banklarining xorijiy valyutadagi depozitlariga nisbatan majburiy 
zaxira talabnomalarining joriy etilganligi ularning xorijiy valyutadagi 
mablag’larni muddatli va jamg’arma depozit hisobraqamlariga jalb etish 
imkoniyatini yanada pasaytiradi. «Yanada» deyishimizning sababi shundaki, 
hozirgi davrda respublikamiz tijorat banklari tomonidan jalb etilgan xorijiy 
valyutadagi muddatli depozitlarning asosiy qismi xorijiy banklarga depozit 
sifatida joylashtirilmoqda. Xorijiy banklar esa, bu depozitlarga bozor stavkalari 
(LIBOR, FIBOR)da foiz to’laydi. Depozlarning bozor stavkalari esa sezilarli 
darajada past bo’lib, O’zbekiston ichki bozorida xorijiy valyutalardagi 
depozitlarga bo’lgan talabni ifoda etmaydi. 2012 yilning 1 yanvar holatiga, 
respublikamiz tijorat banklari tomonidan xorijiy valyutalardagi depozit 
hisobraqamlariga jalb etilgan mablag’larning 90 foizdan ortiq qismi xorijiy 
banklarga LIBOR bo’yicha joylashtirildi
205
. Demak, respublikamiz tijorat 
banklarining xorijiy valyutalardagi valyutalardagi depozitlarga foiz to’lash 
imkoniyati xalqaro ssuda kapitallari bozori stavkalarining darajasi bilan 
chegaralangan. 
Ayni vaqtda, xalqaro zaxiralar hajmida AQSh dollarida shakllantirilgan 
zaxiralarning salmog’i yuqoriligicha qolmoqda. Fikrimizcha, buning asosiy 
sabablari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: birinchidan, AQSh 
dollarining boshqa etakchi valyutalarga nisbatan nominal almashuv kursining 
tebranish diapazoni katta emas; ikkinchidan, AQSh dollarida emissiya qilingan 
AQSh hukumatining va Federal fondlarining qimmatli qog’ozlari yuqori likvidli 
va ishonchli investitsiyalash ob’ektlari hisoblanadi; uchinchidan, hozirga qadar 
dunyoning ko’plab mamlakatlarida, shu jumladan, MDH davlatlarida valyuta 
interventsiyasi vositasi bo’lib AQSh dollari hisoblanadi; to’rtinchidan, ko’plab 
mamlakatlar hukumatlari tashqi qarzining asosiy qismi AQSh dollarida 
shakllangan. Masalan, O’zbekiston Respublikasi hukumatining kafolati asosida 
mamlakat iqtisodiyotiga jalb etilgan xalqaro kreditlarning umumiy hajmida 
AQSh dollarida jalb etilgan kreditlarning salmog’i 70 foizdan yuqoridir
206
. 
Shunisi xarakterliki, dunyoning ko’plab mamlakatlarida xorijiy valyutadagi 
zaxiralarning tarkibini tashqi qarzning tarkibiga mos ravishda shakllantirish 
tendentsiyasi kuzatilmoqda. Chunonchi, Braziliyada xalqaro zaxiralar uchta 
valyutada – AQSh dollari, evro va Yaponiya ienida shakllantirilgan. Chunki 
204
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ma’lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblandi. 
205
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ma’lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblandi. 
206
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining hisobot ma’lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblandi.. 

---

 
mamlakatning tashqi qarzi mazkur uch valyutadagi qarzdan iborat. Janubiy 
Koreyada xalqaro zaxiralarning investitsion tarkibi tashqi qarzning valyutaviy 
tarkibiga va joriy valyuta operatsiyalari bo’yicha to’lovlarni qaysi valyutalarda 
amalga oshirilayotganligiga mos ravishda shakllantirilmoqda. Chexiyada esa 
rasmiy valyuta zaxiralari AQSh dollari va evroda shakllantirilgan. Uni 
shakllantirishda e’tiborga olinadigan asosiy omillardan biri tashqi qarzning 
valyutaviy tarkibi hisoblanadi
207
.