Kafedrasi abdullayev utkir azimovich

 
3. Monetar siyosatning transmission mexanizmidagi muammolar. 
Dunyo mamlakatlari bo’yicha chuqurlashib borayotgan globallashuv 
jarayonlari markaziy banklarning monetar siyosatiga o’zining aktiv ta’sirini 
o’tkazmoqda. Ushbu ta’sir quyidagi yo’nalishlarda namoyon bo’lmoqda: 
– mamlakatlar o’rtasidagi kapitallar harakatiga Markaziy banklarning 
diskont stavkalari o’rtasidagi farqning o’zgarishi bevosita va kuchli ta’sir 
ko’rsatmoqda;
– to’lov balansining defitsiti, ayniqsa, joriy operatsiyalar bo’limi bo’yicha 
defitsit milliy valyutalarning almashuv kursiga kuchli ta’sir ko’rsatmoqda. 
2008 yilda yuz bergan global moliyaviy inqiroz Markaziy banklarni hisob 
stavkasini pasaytirishga majbur qildi. Buning ustiga, juda past hisob 
stavkalarida tijorat banklariga beriladigan markazlashgan kreditlar hajmi inqiroz 
davrida keskin oshirildi. Bu esa, pul massasining keskin oshishiga va shuning 
asosida inflyatsiyaning kuchayish xavfini yuzaga keltirdi. Lekin Markaziy 
bankning ochiq bozor operatsiyalari tufayli inflyatsiya darajasining oshish 
xavfining oldi olindi.2009 yilda AQShda deflyatsiya yuzaga keldi va uning 
yillik darajasi 0,4 foizni tashkil etdi. Evrozonada inflyatsiyaning yillik darajasi 
2009 yilda 0,3 foizni tashkil qildi
208
. Bu esa, sezilarli darajada past bo’lgan 
inflyatsiya hisoblanadi.
Global moliyaviy inqiroz munosabati bilan taraqqiy etgan davlatlarda 
hukumat qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalarning tijorat banklari 
aktivlari tarkibidagi salmog’i keskin tushib ketdi. Masalan, Germaniyaning 
Doychebanki aktivlari hajmida faqatgina REPO sharti bo’yicha Markaziy 
bankdan sotib olingan qimmatli qog’ozlarning salmog’i 2010 yilning 31 dekabr 
holatiga 1,4 foizni tashkil qildi
209
. Mazkur ko’rsatkichning yuqori darajasi 
AQSh, Yaponiya, Germaniya, Frantsiya va Italiyaning yirik tijorat banklarida 
kuzatilishi sababi shundaki, mazkur mamlakatlarda hukumatlar qimmatli 
qog’ozlarni muomalaga chiqaruvchi asosiy emitentlar hisoblanadi.
Global moliyaviy inqiroz davrida Markaziy banklarning hisob stavkasini 
keskin pasaytirilganligi inflyatsiya xavfini yuzaga keltirdi. Natijada, bir-biriga 
207
Fanenko M. Mejdunarodnaya likvidnost i diversifikatsiya ofitsialnix rezervnix aktivov.// Mirovaya 
ekonomika i mejdunarodnie otnosheniya. – Moskva. 2007 - № 6. – S.56.
208
http://www.bls.gov
; 
http://www.stat.go.jp
; 
http://epp.eurostat.ec.evropa.eu
 sayti ma’lumotlari. 
209
“Deutsche bank” ning 2005 yil yakuni bo’yicha yillik hisoboti (Annual Report 2005. Consolidated balance 
sheet. – F-M, 2006) ma’lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblandi. 

---

 
qarama-qarshi bo’lgan ikki holat yuzaga keldi: bir tomondan, hisob 
stavkalarining pasaytirilishi tijorat banklari faoliyatidagi likvidlilik muammosini 
bartaraf etish imkonini berdi; ikkinchi tomondan esa, Markaziy banklarning 
hisob stavkalarini pasaytirilishi, ya’ni “arzon pullar” siyosatining amalga 
oshirilishi muomaladagi pul massasining oshishiga olib keladi. Bizga ma’lumki, 
pullar taklifining yuqori sur’atlarda oshishi inflyatsiyaning kuchayishiga olib 
keladi. 
Xalqaro miqyosda tobora chuqurlashib borayotgan globallashuv 
jarayonlari markaziy banklarning pul-kredit siyosatini amalga oshirish 
imkoniyatlariga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Buning sababi shundaki, 
xalqaro globallashuv jarayonlarining chuqurlashuvi xorijiy valyutalar oqimining 
mamlakatlar o’rtasidagi harakatlanishi nobarqarorligini kuchaytiradi. Buning 
natijasida markaziy banklar oldida quyidagi ikki muammo yuzaga keladi: 
– birinchidan, mamlakatga kirib kelayotgan xorijiy valyutalar oqimining 
kuchayishi natijasida xorijiy valyutalardagi netto-aktivlarning milliy valyuta 
kursiga nisbatan yuzaga keladigan ta’siriga barham berish muammosi; 
– ikkinchidan, mamlakatdan chiqib ketayotgan xorijiy valyutalar 
oqimining kuchayishi natijasida xorijiy valyutalardagi aktivlar miqdorining 
kamayishi va shuning asosida milliy valyutaning qadrsizlanishiga yo’l 
qo’ymaslik zaruriyati yuzaga keladi. 
Shunisi xarakterliki, Markaziy banklarning diskont siyosati trattalarning 
muomalasiga asoslanadi
210
. Masalan, Germaniya Federativ Respublikasida 
Bundesbank moliyaviy yil uchun trattalarni qayta hisobga olish kontingentini 
belgilaydi. Kontingent summasi aniqlangandan so’ng har bir tijorat bankiga 
nisbatan trattalarni Markaziy bankda qayta hisobga oldirish yo’li bilan diskont 
kreditlari olish imkonini beruvchi limit summasi aniqlanadi. E’tirof etish joizki, 
limit belgilashda tijorat bankining kapitali, aktivi yoki boshqa ko’rsatkichlari 
hisobga olinmaydi. Trattalarni qayta hisobga olish limiti barcha tijorat banklari 
uchun bir xil qilib belgilanadi. Ya’ni, trattalarni qayta hisobga olish bo’yicha 
limit summasi qayta hisobga olish kontingenti summasini mamlakatdagi tijorat 
banklari soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. 
Markaziy bankning diskont kreditlari tijorat banklarining joriy 
likvidliligini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Agar tijorat bankida likvidlilik 
muammosi paydo bo’lsa, u o’ziga ajratilgan limit doirasida markazlashgan 
kredit olish imkoniyatiga ega bo’ladi. 
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining mamlakat bank tizimiga va 
iqtisodiyotiga nisbatan salbiy ta’siriga barham berish borasida Xitoy Xalq 
bankining (Markaziy bank) tajribasi o’rganishga arzigulik, deb hisoblaymiz. 
210
Tratta uzatma tijorat vekseli bo’lib, iqtisodiyotning real sektori korxonalari tomonidan muomalaga 
chiqariladi. Trattani uchinchi shaxsga uzatish mumkin. Trattani uchinchi shaxsga uzatgan sub’ekt indossant deb, 
trattani qabul qilib olgan sub’ekt indossat deb ataladi. Trattani boshqa shaxsga uzatish huquqini beruvchi 
maxsus yozuv indossament deb ataladi. 

---

 
Xitoy Markaziy banki mamlakatda inflyatsiyaning kuchayishiga barham 
berish va iqtisodiyotni “qizib ketishi”ga barham berish maqsadida majburiy 
zaxira me’yorlari va diskont stavkasini oshirib borish siyosatini qo’llamoqda. 
2011 yilning 25 martidan boshlab Xitoy Markaziy bankining tijorat 
banklarining jalb qilingan resurslariga nisbatan belgilangan majburiy zaxira 
stavkasi 20 % qilib belgilandi. 2010 yilning boshidan boshlab Xitoy Markaziy 
bankining majburiy zaxira stavkasi 8 marta o’zgartirildi
211
.
Tijorat banklari kreditlarining foiz stavkalarini nisbatan past va barqaror 
darajada bo’lishi to’lovga qobil talabni rag’batlantirish imkonini beradi va 
ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va ko’rsatilayotgan xizmatlar hajmining 
oshishiga olib keladi. 
Ichki talabni rag’batlantirishda Markaziy bank tijorat banklari 
kreditlarining nisbatan past va barqaror darajasini ta’minlashi zarur. Ana 
shundagina aholi va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tijorat banklari 
kreditlaridan foydalanish darajasini oshirishga erishish mumkin. 
Xulosa qilib aytganda: 
– jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi markaziy banklar monetar 
siyosatining uslubiy va amaliy asoslarini hamda monetar instrumentlardan 
foydalanish mexanizmini o’zgartirish zaruriyatini yuzaga keltirdi; 
– global moliyaviy inqiroz sharoitida monetar indikatorlarning beqarorligi 
kuzatildi; 
– jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatlarning ichki 
valyuta bozorida xorijiy valyutalar taklifining kamayishi milliy valyutalarning 
nominal almashuv kursiga nisbatan kuchli tazyiqni yuzaga keltirdi. 
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan amalga 
oshirilayotgan monetar siyosatni takomillashtirish bilan bog’liq bo’lgan dolzarb 
muammolar quyidagilardan iborat: 
1. Respublika Markaziy bankining diskont va lombard kreditlari mavjud 
emas. Bu esa, Markaziy bankning qayta moliyalash siyosati orqali bank 
tizimining likvidliligiga, kreditlarning bahosiga va pullar taklifiga ta’sir etish 
imkoniyatini cheklab qo’ygan.
2. Markaziy bankning majburiy zaxira stavkalari yuqori bo’lib, buning 
natijasida tijorat banklari depozit bazasining mustahkamligiga va likvidliligiga 
nisbatan salbiy ta’sir yuzaga kelmoqda.
2009 yilning sentyabr oyidan boshlab O’zbekiston Respublikasi Markaziy 
bankining majburiy zaxira stavkalari tijorat banklari depozitlarining 
muddatlariga bog’liq ravishda quyidagi tartibda tabaqalashtirildi: 
* talab qilib olinadigan depozitlar va bir yilgacha muddatga jalb qilingan 
depozitlarga nisbatan – 15%; 
* bir yildan uch yilgacha muddatga jalb qilingan depozitlarga nisbatan – 
12%; 
211
 
http://lenta
. ru/2011/27/05/news/ sayti ma’lumotlari. 

---

 
* 3 yildan ortiq muddatga jalb qilingan depozitlarga nisbatan – 10,5%
212
. 
Markaziy bankning majburiy zaxira stavkalari yuqori bo’lish bilan birga 
(2017 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, Rossiya Markaziy bankining majburiy 
zaxira stavkalarining o’rtacha darajasi 5,6 foizni, Evropa Markaziy bankining 
majburiy zaxira stavkasi esa, 2,0 foizni tashkil etdi)
213
, zaxira ajratmalari 
summasi tijorat banklarining “Nostro” vakillik hisobraqamidan olib 
qo’yilmoqda. 
4. Mamlakat Markaziy bankining ochiq bozor operatsiyalarining mavjud 
emasligi. 
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki o’zining ochiq bozor 
operatsiyalarining ob’ektlari sifatida faqat Hukumatning qimmatli qog’ozlarini 
tan oladi. Hukumatning qimmatli qog’ozlari esa, davlat byudjeti profitsit bilan 
bajarilayotganligi sababli, 2013 yil 1 yanvardan boshlab emissiya qilinmayapti. 
Buning natijasida Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalari ham barham 
topdi. 
5. Mamlakat iqtisodiyotini pul mablag’lari bilan ta’minlanganlik 
darajasining past ekanligi tufayli iqtisodiyotda to’lovsizlik muammosining 
mavjud ekanligi. 
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining pul mablag’lari bilan 
ta’minlanganlik darajasining past ekanligi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar 
o’rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik muammosini hal qiliish imkonini 
bermayapti.
O’zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoev alohida 
ta’kidlaganidek, “jami 18 trillion so’mlik debitor qarzdorlikdan 14 trillion so’mi 
yoki 60 foizi oxirgi 3 yil mobaynida cho’zilib kelyapti. Nima uchun ushbu 
muammo bilan Muddati o’tgan qarzdorlikni qisqartirish komissiyasiga 
boshchilik qiladigan moliya vaziri va Markaziy bank raisi jiddiy 
shug’ullanmayapti”
214
. 
2018 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, O’zbekiston iqtisodiyotining pul 
mablag’lari bilan ta’minlanganlik darajasi 28,9 foizni tashkil etdi. Bu 
ko’rsatkich kamida 40% bo’lishi kerak. Aks holda, iqtisodiyotadgi to’lovsizlik 
muammosini hal qilib bo’lmaydi. 
6. Milliy valyutaning qadrsizlanish sur’atining yuqori ekanligi. 
212
Tijorat banklarining O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankida depozitga o’tkaziladigan majburiy rezervlari 
to’g’risidagi nizom//Me’yoriy-huquqiy hujjatlar. www.cbu.uz. 
213
Денежно-кредитная политика. 
https://www.cbr.ru
; Monetary Policy. 
www.ecb
. eu. 
214
Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining 
kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: O’zbekiston, 2017. – 30-b. 

---