|
5-variant 3-savol eksperimental tadqiqotni tajriba sinovini tashkillashtirish Eksperiment o‘tkazish, eksperimentator, uning shaxsi va faoliyati
Psixologiya fanida eksperiment metodining tabiati to‘la-to‘kis
aks etgan yo'riqnoma deyarli yo'q bo‘lishi ham mumkin emas. Uni
bir martadayoq butunlay o‘rganib bo'lmaydi.
Eksperimentni o‘tkazish bir vaqtning o'zida o‘ta murakkab va
shu bilan birga qiziqarli, ijodiy jarayondir. Eksperimentni o'tkazish
tadqiqotchidan kasbiy mahorat va o‘tkazish texnikasidan xabardor
bolishni talab etadi. Har qaysi eksperimcntning 1muvaffaqiyati psixologik tadqiqotni o‘tkazishda quyidagi talablarni amalga oshirishni taqozoetadi.
1. Eksperimentnirejalashtirish:
tadqiq qilinayotgan psixologik faoliyatga ta'sir etuvchi omillarning ko'pligini hisobga olish;
- ushbu psixologik faoliyatga kompleks ta'sirni tahlil qilish
-yechimini kutayotgan masalalarning murakkabliligini hisobga olish;
- beriladigan xulosalarning oqibatini chamalab ko'rish;
- psixologik faoliyat matematik-statistik va taxminlar nazariyasi
metodlari yordamida amalga oshiriladi. Ekspcrimentning kelajak taqdiri aynan rejalashtirishga bog'liq bo'lib, ekspcrimentning mantiqiy va xronologik chizmasini tuzishga, sonini belgilash va zaruriy o'lchovlar miqdorini belgilashga imkon beradi. Bundan keyin matematik tahlil qilish rejasini ishlab chiqish,
o’lchovlarni tanlashga yordam beradi. 2.Tashqimuhitning ta’sirini maksimal o'rganib chiqish maxsus
moslashtirilgan xonalar (laboratoriya) bo'lishini talab qiladi. Laboratoriya tashqi shovqin-suronlardan holi bo‘lib, shovqin o‘tkazmas xona hisoblanadi. Bu xonasanitar-gigienik, texnik, psixologiktalablargamosboiishishart.
3. Texnikjihozlanish (apparatura) eksperimentni aniq tashkil
qilishga imkon beradi. Lekin qo‘yilgani lmiy vazifalarni amalga
oshirishning muvaffaqiyati texnik vositalarga bog'liq bo'ladi.
4. Tekshiriluvchilarni saralash, tadqiqotning vazifalari va
metodikasidan kelib chiqadi. O'rganilayotgan jarayonga nisbatan
tekshiriluvchilarni deyarli sifat xarakteristikasi jihatidan bir xiliari
saralanadi. Tekshiriluvchining tadqiqotga, eksperimentga bo‘lgan munosabat;,motivatsiyasi, emotsional reaksiyalari ham o‘z ta’sirini o'tkazadi. Inson faoliyatining samaradorligi nafaqat uning potensial
qobiliyatlari va bori mkoniyatlariga bogliq bo'ladi, balki motivlarining kuchi, xohishiga ham bogliq bo‘iib, bu narsa uni aniq faoliyatga undaydi. Motivatsiyaning ortib borishi «emotive xulq atvorni» keltirib chiqaradiki, ya’ni bajarish faolligini u yoki bu miqdorda buzilishiga olib keladi (nazoratsusayadi, xatti-harakatlar stereotip ravishda sodir bo'ladi, o'qishta faoliyati sekinlashadi va
hokazo). Xususan, bajariladigan ish qanchalik murakkab bo'Isa,shunchalik u sababsiz inqirozga yuz tutaveradi. Ba’zi holatlarda cksperiment darajasida tekshiriluvchining sezish kuchi ortib ketadi (sensibilizatsiya), chunki bunga sabab psixologik sharoitlarning o‘zgarishidir: tekshiriluvchiga beriladigan vazifani
qaytadan o'zgartirib berish, qo'zg'atuvchining xarakteri boshqacha
bo'lib qolishi va hokazo. Qanday bo‘lmasin tadqiqotchi psixolog shunga ishonishi kerakki, individual motivatsiyalarning darajalari orasida farq deyarli katta
bo'lmaydi va umumi y natijalarga ta’sir qilmaydi.
5. Tadqiqotchi har qanday eksperimentning borishida bevosita va
faol ishtirokchi hisoblanadi.-Uning tashqi ko‘rinishi, xarakteri, nutqi
va xulq-atvori, temperamenti, kayfiyati va ko'pgina mayda ikir-chikirlar, tekshiriluvchilarga emotsional munosabati ham real eksperimentga o'z ta’sirini o’tkazadi. Eksperiment olib boruvchi odatda,yo‘riqnomani yoddan bilishi kerak va ayniqsa, eksperiment o'tkazishdan avval o'zi ustida tadqiqot o‘tkazib sinab ko‘rishi kerak. Bu esa foydadan holi emas.Tadqiqotchi o'zini erkin, xotirjam, o‘ta hushyor tutib eksperiment bosqichlarini yaxshi bilishi kerak.Eksperiment jarayonida esa
befarq holatda turadi,Ba’zi hollarda gale effekt hodisasi ham ko‘p uchraydi, ya’ni
olingan natijalarga tadqiqotchi o'zining farazini tasdiqlashi uchun ayrim o‘zgarishlar kiritadi.
6. Tekshiriluvchilarning diqqatiga qaratilgan yo'riqnoma ham eksperimentning muhim qismi hisoblanadi. Aynan yo'riqnoma tekshiriluvchin itadqiqot vazifasi bilan tanishtirib, unga aniq tayyorlanish imkonini beradi va uning faoliyatiga aniqlik kiritadi. Yo'riqnoma yaqqol, qisqa va bir ma’noda bo'lishi kerak. Qolaversa, yo'riqnoma tekshiriluvchining motivatsiyasiga ham ta’siretib,
tadqiqotda ijobiy munosabatni shakllantirishi shart.An’anaviy tabiiy ilmiy eksperiment me’yoriy nuqtayi nazardan nazariy qaraladi: agarda tajriba sinovlari vaziyatidan tadqiqotchini chiqarib tashlab va uning o‘rniga avtomat bilan almashtirilganda, tajriba ideal bo'lishi mumkin edi.
Afsuski, inson psixologiyasi bu ishni amalga oshirib bo'lmaydigan fanlar qatoriga kiradi .Demak, psixolog har bir eksperiment o'tkazuvch iuchun, shu jumladan, uning o'zi ham – odam va odamga xos bo'lgan hamma, xislatlar unda ham borligini hisobga olishga majbur. Birinchi navbatda - xatolar, ya’ni tajriba qoidasini bilmagan holda chetlashish, tushunib turib aldash, natijalarni buzib ko'rsatishlarni bu yerda o'rganib chiqmaymiz.Xatolar bilan ish cheklanmaydi – ularni ba’zan tuzatish mumkin.Eksperiment, shu jumladan, psixologik tajriba har qanday boshqa
tadqiqotchi tomonidan takrorlanadigan bo'lishi kerak.Shuning uchun uni o'tkazilishi chizmasi oddiy bo’lishi kerak, ya’ni natijalarni takrorlash tajriba o‘tkazuvchining mahorat bilan kasbiy harakatlariga, tashqi vaziyatlarga yoki hodisalarga bog‘liq bo'lmasligi kerak. Faoliyatli yondashish nuqtayi nazaridan, tajriba bu – sinaluvchining psixikasi xususiyatlarini aniqlash uchun uning faoliyati
sharoitlarini o‘zgartirib sinalayotgan odamga ta’sir ko‘rsatuvchi
tajriba o'tkazuvchining faoliyati. Eksperiment jarayoni ekspcrimcntatoming faoliyati darajasi bo‘ lib xizmat qiladi: u sinovdan o‘tuvchining ishini tashkil etadi, unga topshiriq beradi, natijalarni baholaydi, tajriba sharoitlarini o‘zgartiradi, sinovdan o‘tuvchining xulqini, uning faoliyati natijalarini qaydetadi va boshqalar
Do'stlaringiz bilan baham: |
