K. U. Sharifxodjayeva

Bazis =fyuchers - spot
Ushbu formuladan ham ko‘rinib turibdiki, bazis riski hosila- viy qimmatli qog‘ozlarda xususan fyuchers va spot bitimlarining o‘rtasidagi tafovut sitatida aniqlanadi.
Bazis riskini yuzaga kettiruvchi omiUar quyidagilardir:
~ mahalliy va iyuchcrs shartnomalaridagi muomala xarajat- lari, saqlash xarajatlari, transport va foizlardagi baholar qiymati;

• 
  ycvro va dollarda tuzilgan fyuchers shartnomalarining foiz stavkasidagi farqlari;
  
• 
  xalqaro moliya bozorlaridagi kichxk narx lard a baholangan, o‘zaro bog'liq bo‘lmagan, ya’ni sindikatlashmagan bitimlaming mustaqil ishtiroki.
  

Bazis riskini kamaytiruvchi omillarga quyidagilarni aytib о Y/- shimiz mumkin:

• 
  spot bozorlariga mahalliy obligatsiyalami yctkazih bcrishni kamaytirish;
  
• 
  fyuchers sharnomalaridagi asosiy vositalar uchun divi­de ndla mi o^kz vaqtida to‘lab borish;
  
• 
  naqd pul oqimlarini asosiy vositalar orqali shakllantirish.
  

Bazis ko^kp hollarda o'zgarmasdck tuyuladi, ayniqsa, yillar
o‘lgan sayin, uning ta’siri kamayib boradi. Biroq, ba’zi vaziyat- larda u keskin riskni yuzaga kclliradi. Baxtga qarshi biz bazis riskini butkul bail ami' eiish imkoniga ega emasmiz, lekin uni nisbatan ta’sirini hisoblab chiqib, kamaytirishimiz mumkin. Amaliy jihatdan forvard va fyuchers bitimlami spot narxlari bilan taqqoslaydigan bo4sak. quyidagi xulosalarga kelishimiz mumkin:

1. 
   Forvard va fyuchers bitimlari narxlari o^brtasidagi nisbat spot narxiga nisbatan balandroq, shuning uchun, bazis riski fyu- chcrs yoki forvard shartnomaiarinmg spot bitimi shart noma lari ayirmasiga tengligi qayd etilgan va fyuchers yoki forvard saта­га liroq ekani ko‘zga ko'rindi va bu. o‘z navbatida, ijobiv narx- larga olib keladi.
   
2. 
   Salbiy holatni ham yuzaga keltiradigan qiymatliklar mav- jud. Ya’ni, salbiy baholami yuzaga kcltiruvchi omil, bu — vaqt biian bog‘liq omildir.
   

Valuta riski ~ valutaning noqulay o‘zgarishiari tuiayli yo‘qo- tishlar xavfining oldini olish uchun, siz valuta riski mohiyatini lushunib yelishingiz kcrak. Ushbu mavzuda asosiy hisob-kitoblar valuta manbayi milliy pul bilan ifoda ctiladi. aktivlari va majbu- riyatlari majmuyi, kompaniya iqtisodiy vaziyatiga kurslardagi salbiy ta\sir ehtimoli sifatida bclgilangan valuta xatarlari ко* rib chiqiladi. Valuta riski biror mvestorning chet et valutasida yoki chct el valutastdagi kotirovka invcstitsiyalariga nisbatan xavflarga ega tolqinlj harakatlanuvchi valuta kurslaridan yo'qotishi mum- kin bolgan risk — xatar hisoblanadi. Shunday qilib, valuta riski deganda. tashqi iqtisodiy faoliyat jarayonida ayirboshlash kurs­lari o‘zgarishidan yoki boshqa turli valuta operatsiyalari amalga oshirilishida yuzaga kelishi mumkin bolgan yo'qotishlar (yoki daromad olish) tushuniladi. Valuta risklari yuzaga koiishining asosiy sababi, vaiuta kurslari o‘zgarishi hisoblanadi. Bu ikki mamJakat o^krtasidagi foiz stavkalari, ularning valuta kurslari o'z- garishlarini aks ettiradigan umumiqtisodiy tushuncha hisoblana­di. Qachon valuta riski ham investorlar uchun imkoniyat yara- tislii mumkin?

1. 
   Foiy stavkalari yuqori bo'Jsa, masalan, xoh u AQSh dol- lari, xoh Kanada dollari qiymatiga nisbatan olinishidan qat’i na- zar pastroq bolishidir.
   
2. 
   Valuta riski ham xorijiy invcstorlarga, ularning tashqi va­luta bozorlariga, valuta! arning nisbiy baholash da o^Lzgarishlar paydo bo^klishi hisobiga sarmoyadorlarning foyda ko'rishi va ho­kazolar.
   

Tashq i savdo opcratsiyalarida esa - to‘lash uchu n valuta kurslari o‘zgari shiga bog‘Iiq yo'qotishlar xavfi. Zararlar eksport qilishda valuta kurs toiovinmg pasayishi bilan bog'liq bo‘lgan risklarga aytiladi.

2. 
   Valuta riskini boshqarish: fyuchers va forvard shartnomalari
   

Xalqaro nuqtayi nazardan, riskJarni boshqarishda juda mu- him ahamiyat kasb etadigan kategoriya valuta xavfi (riski) hisob­lanadi. Bu risk biror investorning chct el valutasida milliy va- lutaga nisbatan sotib olish kuchining о'/garish ehtimoli ni ifoda- laydi. Valuta xavfi yuzaga kelgan ehet el valutasida itodalangan aktiviar yoki majburiyatlarga ega fmnaning quyidagi misolni ко‘rib chiqaylik:
Fyuchers va forvard bitimlari ^— kciajakda belgiiangan vaql birligida, bir narxda, chct cl vaiutasini belgiiangan miqdorda so­tib olish yoki sotish uchun ishlatiladigan usullardan. Forvard yoki fyuchers shartnomasi imzolanish paytida oldindan lo‘lov yo^kq!igi, uning afzalligini namoyon etadi. Fyuchers va forvard shartnomalari o'xshash bo‘Isa-da, ikkisi o‘rtasida juda ko‘p farq- lar bor. Forvard shartnomalar — ikki tomon o‘rtasida to‘g"ridan to‘gi*i amalga oshiriladi va ularning hcch ikkilamchi bozori boimaydi. Shuningdek, kamida hitia bank ishtirok etadi. For­vard shartnomalarining kotirovkasi shaffof boMib, uni barcha mahalliy broker va xaridorlar bcmalol foydalanishi hamda bir- birlariga tele ton orqali ham ma’lumot berishlari mumkin. Bar­cha shartnomalarda 90 % natijaga erishish, sotuvchilarning yet- kazib berishi orqali amalga oshiriladi. Forvard shartnomalari 1,

3. 
   6, 9 va 12 oy muddatda banklararo bozorda kotirovka qilina­di. Nostandart muddatlar ham mavjud. Yaxshi mijozlar uchun, banklar muddatni hatto 10 yilga cho'zishni taklif etishi ham mumkin.
   

Valuta fyuchers shartnomaiarini tashkil elishda, standart- lashtirilgan savdo harakatida bolishi uchun, doim ruxsat etilgan minimal narxlari mavjud bo'ladi. Valuta risklarida fyuchers shartnomaiarini butun dunyo bo’ylab bir neehi a biijalar o‘rta- sida kotirovka qilinadi. Misol uchun, ular Chikago birjasi da («Vakolatli organ» deb ataluvchi birjada), Tokio xalqaro moliya bozori (TIFFE), Sidney fyuchers birjasi hamda Yangi Zelandiya fyuchers birjalari, Nyu-York fyuchers birjasi va Singapur xalqaro valuta birjasi (SIMEX)da har bir bitim boshqa tomondan turib tuzilishiga qaramay, bir-biri bilan erkin old!-soldi jarayonlarini
amalga oshirish yoki almashish orqali tashkil etiladi. Agar qabul qiluvchi va sotuvchi bir kredit shartnomasini boshqa bir oluvchi- ga sotsa, bunday holatda baholash moliya bozorida amalga oshi- rilmay. ichki baholash bilan chekianadi. Chunki, fyuchcrs bo- zorlari bu xususiyati о 44 a bozorlar qo‘Uab-quwatlanadL Sababi, sh art noma tardagi kiiring mavjudligi, asos sifatida, butun forvard shartnomalar bilan bog'liq kredit xavfini kamaytiradigan holat sifatida qaralganligidadir. Kiiring xavfni faqat sotuvchining o‘zi- da qoldirganltgi uchun, fyuchers shartnomalari nisbatan tcz im- zolanadigan bitimlar hisoblanadi. Ycvropa amaliyotida davlat va yuridik yoki jismoniy shaxshir o‘rtasida erkin almashishni belgi- langan tartibda huquqiy hamda moliyaviy talablarni qondirish vazifasini bajaruvchi. Biror fyuchers bitimi boshqa tomonning defolt holati (muddatdan oldin shartnomani be к or qilishi) ro^ly bergan taqdirda, kiiring a’zolari tomonidan ко‘rib chiqiJadi va bu jarayon kelishilgan hoi da, bekor qilinishi yoki kutilishi. mum­kin bo‘lgan zarar teng taqsimlanishi bilan yakun topadi. Bu tu- zilishi hisobga olinib, ba’zan bitim tuzilishidan oldin, ba'zi hol­larda, garov talab qilinishi mumkin boiadi. Bu turdagi garov ta- lab qilinishi, moliyaviy risklarda maijin (trig, margin — chet, ho- shiya degan ma’noni anglatadi) lalab deyiladi.