K. U. Sharifxodjayeva

Riskni baholashda quyidagi me 'yorlarga amal qilinadi:

• 
  risk bor vaqtda iqtisodiy muomala qilish samarali hisob- lanmaydi va kutilgan darajadan samaradorlik past boladi;
  
• 
  masalan, loyiha hukumat o‘zgarishi bilan bekor qilinsa, bunday korxona bilan iqtisodiy muomala qilish mumkin emas.
  

Shuningdek, Sarbanes-OxJey nazariyasining o'/iga xosligi risklarni boshqarishda uni baholashdan kutiladigan samaradorlik quyidagilardan iborat:

• 
  xavtlni oldini olish;
  
• 
  kamaytirish;
  
• 
  o‘tkazish xavlini pasaylirish (ya’ni kutilayotgan zararga qarshi biror chora o'ylab qo'yish).
  

Nazorat uchun savollar

1. 
   Risklarning paydo bolishi asoschilari kimlar?
   
2. 
   Risklarni boshqarishga ilk yondashuvlar qachondan paydo boia boshlagan?
   
3. 
   Black- Schoulz yoki Black-Scholez—Merton modcli nima- ni nazarda tutadi?
   
4. 
   «American risk value» na/ariyasi nimalarni qamrab ol- gan?
   

.S. «Sarbancs-Oxley» nazariyasida nimaiar namoyon bo'ladi?

3. 
   mavzit. RISKLARNI BOSHQARISHDA PARAMETRIK YONDASHUV
   
   1. 
      Parametrik tahlil usiillarining iqtisodiy mohiyati
      

Parametrlik tahlil yondashuvlar o‘rtasidagi munosabatlami omillar ta'siri ostida aniqlash imkonini beradi. Unda parametr logistika jarayonlari asosidagi tizimlarni risk kutilayotganda ba­holash uchun qollash metodologiyasi hisoblanadi. Biror xatar ta’sirini baholash maqsadida tahlillarmng parametrik usuli. bir maqsadli vazifalami bajarish parametrlami o‘zgarishlar ta’sirini ta’minlangan hollarda ham zanjirli bog‘lanishning belgilanishini mantiqan muvofiq usuli sifatida parametrlarni, bir qator tinch jarayonlarda ham hisobga olish demakdir.
Iqtisodiyotning har bir sohasida, xususan, aksiyadorlik jami- yatlari resurslari harakatida, ko“rsatkichlarda. ishlab chiqarish darajasini hisoblashda. transport, xizmat ko'rsatish darajasini ifoda ctishda xarajatlar hajmiiii hisoblab chiqishda, shu bilan birga, ishlab chiqarish xavfsizligi darajasida tahlillar nisbiy stan- darl yoki rejalashtirilgan parametrlarda baholanadi. Bu esa, maqsadlarga erishishda, ya'ni kutilgan naflilikni olishda samarali la‘sir ko'rsatadi-
Bunday tahlil usullari, odatda, quyidagi holatlar uchun tav- siya etiladi:

1. 
   Rivojiantirish uchun modellashtirish bosqichida yo‘qo- tishlami tahlil qilish va profilaktika olib borish.
   
2. 
   Qurilish lizimidagi jarayonlami parametrik tahlil etish («Aviacor» qurilish ishlari uchun asosiy parametrik tur hisob­lanadi).
   
3. 
   Xizmat ko‘rsatish, ishlami bajarishdagi o^kzgarishlar: tafo- vutlar, rejalashtirilgan ko‘rsatkichlami amalga oshirishda ish ha- qiqiy hajmini aniqlash zarurati tug‘ilgand a.
   

4. 
   Zaruriy moddiy-texnik resurslar natija bermay qo'yganda yoki kulilayotgan samaraga erishilmaganda.
   
5. 
   Noqulay tashqi omillar (ob-havo sharoitlari), la’minot hajmining kutiimaganda o'zgarishi tufayli ishlab chiqarish rejaga nomuvofiqligi yuz berganda.
   
6. 
   Operativ boshqarishlami har tomonlama optimallashtirish maqsadida parametrik tahlillardan keng foydalaniladi.
   

Para me t rlarini ng bajarilishi bo'yicha ish ta'sirini baholash uchun omilli lahlil bilan amaida (loyiha vaqtida) birnecha chi- ziqli korrelyafsion va regression tahlil qilish o‘rmlidir. Hisob-ki- toblar bogliqliklar turlarini aniqlash imkonini beradi. Shunday qilib, eng muhimi risk kutilayotgan jarayonlarni aniqlash va para met rlarning o'zgarishlarini hisoblab, riskni kamaytirishda ishlab chiqilgan lahliliy usullar yigMndisi — parametrik tahlil usullari, deb ataladi.
Shuning uchun jarayonlarni baholash o‘z ta’sirini o‘sha vaqtdagi tizimni rivojlantirish va eng muhimi. optimal yangi im- koniyatlarni kashf etishnmg mantiqiy tuzilmasini maksimallash- tirishga qaratilgan boiadi. Parametrik yondashuv usullaridan bin. bu — «qaror nazariyasi». Zamonaviy sharoitda muammolar- nl to‘liq aniqlikda bayon qilish uchun kompyuter va matematik modcHashtirishdan keng Го yd alanilmoqda. Bundan lashqari. «Foydali loyiha nazariyasi» va «tortishuv nazariyasi» («o'yin na­zariyasi») usullari, stimulyatsiya ishiatiladigan matematik, eko- nomctrik, iqtisodiy va matematik mode liar shaklida amalga oshirilmoqda. Tabiiy sharoillar yoki ijtimoiy kuchlarga bog'liq muammolar, ba’zi turlarida hodisalar tez-tez takrorlanadigan boisa. u elitimol jihatidan tasvirlanishi tabiiy, albatta. Shunday qilib, iqlim yoki ijtimoiv prognoz tabiivki, ehtimollar nazariya- sidan kelib chiqadi va bu ehtimol ta'riii ehastotalar orqali lalqin qilinadi. Masalan, saylov jarayoni yoki hukumat o‘zgarishi bilan bog'liq noaniqlikni tasvirlash uchun, ehtimollik matematikasi va interval nazariyasi usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblaoadi. Noaniqlik harakati ishlab chiqarish nuqtayi naza- ridan raqobatchilar yoki sheriklar bilan bog'liq bo‘lsa, bunday hollarda mzoiami tahlil qilish usulini qo'llash tavsiya etiladi. 0⁴ym nazariyasi esa₄ ayniqsa, munozarali o‘yinlar, barqarorlikni ta’minlash va o'zaro murosaga kela olishga qaratilgan bo'ladi.

2. 
   Xaiarni baholashda parametrik yondashuvlar
   

Risk tushunchasi ko‘p qirrali boiib, ishlab chiqarishda xatar sifatini boshqarish ning statistik usullar yordamida - muayyan voqealar ehtimoli hisoblab chiqiladi. Parametrik yondashuvlarda «Yetkazib beruvchi xavfi» — «yomon» tovar partiyasini qabui qi­lish ehtimolligi, «iste'mol xavfi» — sifatsiz mahsulotlar olish ho- latlari statistik ja rayon nazorat ini hisobga oladi.
Parametrik o'zgarishlami baholash modellari ya ularning amalga oshirilishi zamonaviy empirik aktivlami nandashni tash- kil etadi. Shuningdek, statistik a va ekonometrik adabiyotlarda ulami rivojlantirish hamda boshqacha parametrlardan foydala­nib, o'zgarishlarni baholash modellari nazariy asoslari ishlab chiqilgan.
Nazariy adabiyotlarda narxlash ko'p uzluksiz vaqt talab eta­di. Bu tanlanadigan odatiy narx jarayonining namunasi bo'lishi uchun qabul qilingan, Shunaqa tartibini ta’minlashdan maqsad, bu yondashuv qulay bo‘lib, doimiy ku/atuv talab etadi. Bino- bann, odalda, samarali aktivlarga narx va portfelli investitsiya- larni baholash usulini tan lash, muammolar kuzatilishini tahlil etlishga imkon beradigan. dinamik qatorlarni o‘z ichiga oladi.
Parametrik usullar kamchiliklardan xoli ham emas. Bosh­qacha qilib aytganda, biz, odalda. doimiy rivojlanayotgan aktiv narxlarining samaralilik darajasini yoki kutilayotgan xavlm ba- holashga harakat qilar edik. Bu juda oddiy texnik jarayondek tu- yulsa-da, Ickin barcha kuzatilgan diskretli (qismlarga ajratilgan) ma’lumotlar mos kelishi kifoya edi. Vaqt davomiyligini para­metrik; modeliashtirish yondashuviga ko'proq yo'nalishlarni kiri- tishga ehtiyoj sezildi. Biroq, har qanday model sinflarga ajratib baholash uchun va qisqa xulosa qilib muhokama qilmasdan o‘z- garishlami baholashga muammo tug‘diradi. Mazkur holatlar bo'yicha amaliy ta'sir ko‘rsatadigan konseptual masalalarga yechim topish bugungi kunda dolzarb vazifaga aylandi.