K. U. Sharifxodjayeva

Foydada «risk ogHrligi yuki» hamda asimmetrik model lari.
Foyda taqsimotini muvoliq tarzda tanlash tavakkalchilik boshqaruvi va foyda ajratmaiari uchun juda muhim hisoblanadi. Bunda, muvaflaqiyatsizlikka uchrash esa, lavakkalchilikka ye tar- licha baho bermaslikka va oxir-oqibatda, noto‘g‘ri qarorlarga bam olib kelishi mumkin. Moliyaviy o^zgarishlarni taqsimlash modelining bir qancha o'ichovlari mavjud.
Birinchi navbatda, har bir moliyaviy o‘zgarishdan olinadigan foyda uchun alohida olingan real model bo'lishi kerak. Shu tu- 1'a.yli, biz real bir o‘lchovli modcllardan foydalanishi miz darkor.
Ikkinchidan, model bir o'lehovli o‘zgarishlar orasidagi bog‘- liqlikni muvoliq tarzda izohlashi kerak. Shu sababli, bi/ga mus- tahkam asosga ega bolgan haqiqiy, ko‘p farqii model darkor.

2. 
   Bir oichovli va ko*p farqii modellar
   

Moliyadagi bunday bir o‘lchovli modellar, xususan, tbydani narxi ash va portfollarni tanlash uchun asoslangan bir oichovli modelni foyda I ar oddiy taqsimotga ergashadi degan faraz ostida rivojlantirilgan. Biroq, butun dunyo bo'ylab ko'pgina bozorlarda ushbu moliyaviy foydaga qaratilgan ushbu farazni ta’minlaydi- gan juda ham kam ishonchli va amaliy ahamiyatga ega bolgan dalillar bor. Bundan tashqari, moliyaviy foydatar turlari ham «risk oglrligi yuki» ekanligi aniq dalildir. Baxtga ko‘ra, bir nechta tadqiqot ishlari bu taxmin me’yoriyligining ahamiyatini tahlil qilib ko‘rdi va foydani ta’minlay oluvchi moliya nazariya- sida keng tarqalgan g‘oy a laming umumlashrmsini rivojlantirdi (Rachev va Mittnik, 2000 hamda Rachev (2003) va boshqa ada- biyotlar). Mandelbrot (1963) moliyaviy foyda olish jarayonini Gaussian bolmagan barqaror jarayon sifatida taxmin qilgan holda, foyda uchun taqsimlash model ini me’yoriylik sifatida qat’iy ravishda inkor etadi. Gaussian va gaussian bolmagan taq- simollarni farqlash uchun. gaussian bolmagan lari, ko‘pinclia «barqaror paretian» taqsimotlari yoki «Ixvi harqarorligi» sifatida tilga olinadi. Mandelbrolrting barqaror paretian gipolezasiga boigan qarshi fikrlar shu da’voni la’kidlaydiki. amaliy foyda laqsimollari gaussian bolmagan barqaror qonundagidck «ogir yukli» emas. Bunday to‘xtamga kelgan tadqiqotlar, asosan Hill baholagichi tomonidan bahoiangan «teyl» indcMariga asosla- nadi. Yuz mingdan past boigan olchamdagi namunalar ancha- yin aniq bahoni talab qilgani tulayli, Hill baholagichi bu turdagi barqaror gipotezani baholashda anchayin ishonehsizdir. Eng muhimi, foyda jarayonining taqatgina ahamiyati kichik boigan taqsimotiga e’tibor qaratilsa, Mandelbrot ning barqaror paretian gipotczasi juda sayoz talqin qilinadi. Gipoteza ahamiyati kichik boigan foyda taqsimotidan ham ко‘prog ini o‘z ichiga oladi. Barqaror paretian qonunlari foyda jarayonlarini boshqaruvchi asosiy fundamenlJar (innovatsiyalar)ni tasvirlab beradi. Bu fundamentlami tushunchalarga qo‘shimcha larzda, to‘liq va mu- kammal model foydali faktlarni qamrab olish uchun yetarli darajada chuqur hamda boy boiishi kerak, masalan:

• 
  gaussian boimagan va «risk ogirligi yuki» taqsimlangan boiishi;
  
• 
  oV.gamvchan tarmoqli (ARCH ta’sirli) risklar hisobga oli- nishi kerak;
  
• 
  «teyl» koiinishining vaqtinchalik bogiiqlikni hisobga olish kerak:
  

• 
  uzun va qisqa koiamdagi bogiiqlik. Barqaror modellar- ning boshqa taqsimot modcllaridan ajralib turadigan xususiyati shundaki, ular bizga gaussian moliyaviy nazariyalarini umum- lashtirishga hamda moliyaviy modellashtirish uchun umumiy va ishonchli boigan infrastruktura luzish imkonini beradi.