K. U. Sharifxodjayeva

Bazaviv aktivning qiymati va strayk narxi (amalga oshirish qiymati). Opsion qiymatiga ta’sir etuvchi muhim omil, bu — ak- tivning opsioni hamda strayk qiymati o‘rtasidagi nisbat hisob­lanadi. Bu nisbat opsionning darajasini («pulda» yoki «pulsiz») hamda opsionning ichki qiymati (bazaviy aktivning к oil va put opsionlarning strayk qivmatidan katta yoki kichikligini) aniqlay­di. Opsionning amalga oshishiga qolgan muddat. Vaqt opsion- larni sotib oluvchiga qarshi ishlaydi, ya’ni pulsiz opsionlarning narxi, uning amalga oshish vaqti yaqinlashgan sari tushavcradi. Bu cflekt «vaqt tomonidan buzilishi» (time decay), deb ataladi. Opsionning amalga oshishiga uzoq muddatning borligi, katta miqdordagi noaniqlikdan dalolat bcradi.
Tehranishlar darajasi. Bu ko‘rsatkich — bazaviy aktivning narxlarning tcbranishlariga la' sire haul igini ko‘rsatadi. PuJdagi opsionlarning mukofoti bazaviy aktivning narxdagi noaniqlik- lariga to‘g‘ri proportional hisoblanadi.
Dividendlar. Dividendlarining oshirilishi koll opsionning narxini tushishi va put opsionning narxining ko'tarilishiga olib keladi. Sababi, dividendlar tolovi opsion asosida turgan aksiya- laming narxini dividend miqdorida kamaytiradi. Dividendlar ak- siyalarni sotib olish va saqlashni naqd mahlaglarni koll opsion bilan sotib olish va saqlab turishdan kola jozibadorligini oshi- radi. Aksincha, qisqa muddatda sotuvchilar dividendlar tolovini nazarda tutish lozim. Shu sababli, aksiyalarni qisqa muddatda sotishdan kola, put opsionlarni sotib olish maqsadga muvollq boladi.
Foiz stavkalar darajasi. O^lsuvehi foiz stavkalari bazaviy ak- siyalarning forvard narxini oshiradi, ya'ni opsion davrida aksiya narxi va risksiz aktivlar stavkasi yig'indisiga teng boladi. Model - da forvard narxi deganda, opsionning muddati tugagandagi ak- siyaning narxi tushuniladi.
Opsionlarning xaridorlar uchun jozibadorligini quyidagicha izohlash mumkin: xaridorga mumkin boigan zararning miqdori ma’lum boladi. Bu esa opsion uchun toManadigan mukofot haj- mi hisoblanadi. Bu holda, nazariy jihatdan maksimal daromad chegarasi beigilanmagan boladi. Opsion muddati davomida ba­zaviy aksiyaning narxi oshsa, xaridor katta miqdordagi daromad- ga ega bolishi mumkin. Asosan narxlari keskin o‘zgarib turuv- chi aksiyalarga boigan opsionlarga qiziqish yuqori, masalan, kompyuterlar uchun dasturiy ta'minotlar ishlab ehiqaradigan kompaniyalar aksiyalari. Ko‘pgina millionerlar, o^kz mablag'iarini o‘zlarining yosh va muntazam o‘sib boruvchi kompaniyalarning aksiyalaridagi opsionlar mu kofoti arid an ishlab lopganlar.
Formulaning kelib chiqish tarixiga qaytamiz. Opsion savdosi endigina rivojlanayotgan bir davrda (opsionlarning Chikago bir­jasi 1973-yil aprelda, Blck-Shoulz ishlarim e'lon qilinishidan 1
oy oidin ochilgan edi), opsionning haqiqiy bahosini matematik usullar yordamida aniqlash, sehrgarlik hisoblanardi. Awal bo- shida taklif etilgan mo del ning samaradorligi va natijasiga, hat to eng malakali treyderlarda ham shubha uyg'otgan. Lekin murak­kab matematika, odatiy bolmagan usuJ va stoxastik differensial tenglama, sekin qo‘Manila olish mumkinligini koTsaldi.
Blek-Shoulz formulasi nafaqat ishlav boshladi, balki u butun bozorlarning I ransformatsiyasiga ollb keldi. 1973-yiIda Chikago opsionlar birjasining ochilgan kunida mingdan kam opsionlar amalga oshirilgan bo Isa, 1995-vilga kclib, opsionlarning kunlik miqdori million dortadan ham ortib kctdi. Blek-Shoulz modeli- ning bozor rivojlanishidagi roli shunchalik muhim boidiki, 1978-yilda, birjada 0‘g‘irlik sodir bo^£Jdi va bunda mashhur «Forbes» jumali ay nan formulam aybdor deb ko’rsatdi. Shoulz esa mazkur aybnomaga javoban: «formulani aybdor deb tan olish kerak emasligi, balki uridan foydalanuvchilarning bilim da­rajasini kamligida», deb koVrsatma berdi.
Formulaning yaratilishi, Fisher Blek tomonidan varrantlar uchun, baholash modelini yaratishga kirishishdan boshlandi. U hosj'lani varrantning diskont qiymati miqdorini, narxning ma’- lum muddatda o'zgarishiga qarab aniqlashda foydalanishga qa- ror qildi. Ishlab chiqilgan formula yaxshi taniqli bo'lgan issiqlik almashish formulasini cslatib yuborardi. Mazkur yangilikdan keyin, Blek Fisherga Mayron Shoulz qo'shildi hamda ularning hamkodikdagi ishining natijasida, opsionlarning narxlarini shakllanish modeli yaratildi. Amalda ularning modcli Jeyms Bo­ne sning doktorlik dissertatsiyasida ko‘rsatilgan formulasining yaxshilangan variant! hisoblanardi. Blek va Shoulz tomonidan kiritilgan o‘zgartishlar risksiz aktivlar foiz stavkasi aniq diskont ko'payluvchisi bo‘lishi va ular investorlarning yo‘l qo‘yishi mumkin bolgan ehtimollarini o‘ziga oladigan risk tushunchasiga o^lzgartirishga xizmat qildi.
Formulada to‘rtta o‘zga.ruvehi ishtirok etadi: (1) opsionning amal qilish muddali, (2) narx, (3) foiz stavkalari darajasi, (4) opsionga toianadigan mukofot. yoki bozor tebranishlari darajasi.