К у р с н и н г у м у м и й м а с а л а л а р и д о н м а с с \ с и н и с \ Қ л \ ш в \ Қ а й г а и л л ш

I I б ў л и м . Д О Н М А С С А С И Н И С А Қ Л А Ш В А  
Қ А Й Т А Й Ш Л А Ш
Ғ а л л а э к и н л а р и м а д а н и й ў с и м л и к л а р н и н г эн г м у ҳ и м г у р у ҳ и
б ў л и б , асоси й о зи қ -о в қ а т м аҳ су л о ти , ч о р в а м о л л а р и у ч у н ем, са­
н о а т у ч у н м у ҳ и м хом аш ё б ерад и. Ж а ҳ о н д а г и э к и н м ай д о н и н и н г 
53 ф о и зд ан
о р т и ғи н и г а л л а
ва д о н -д у к к а к л и
э к и н л а р т а ш к и л
эт ад и .
С ССР аҳ о л и с и н и н г доим ий к ў п а й и ш и
н а т и ж а с и д а к и ш и л а р - 
н и н г т у р л и -т у м а н в а с и ф а т л и дон м а ҳ с у л о т л а р и г а б ў л га н эҳ тп ё- 
ж и тобора о рти б б о р аё т га н л и ги т у ф а й л и ҳ а м зғалла ет и ш т и р и ш н и
й и л д а н -й и л г а к ў п а й т и р и ш зар у р . Д он м а ҳ с у л о т л а р и ет и ш т и р и ш
м ав су м и й х а р а к т е р г а эга б ў л га и л и ги саб аб ли , у н и м а ъ л у м в а қ т - 
г а ч а с а қ л а ш т а қ о зо эти л ад и . Г а р ч а н дон м а ҳ с у л о т л а р и н и са қ л а ш
б ў й и ч а ж у д а к ў п
а с р л и к т а ж р и б а т ў п л а н г а н
б ў л с а д а , ҳ о зи р д а
у н и с а қ л а ш д а г и н о б у д га р ч и л и к 10— 15% п и т а ш к и л қ и л ад и .
Ш у саб аб л и , дон м а ҳ с у л о тл а р и н и
с а қ л а ш ҳ а м д а қ а й т а и ш ­
л а ш д а за м о н а в и й т е х н о л о ги я ва т е х н и к а д а н ф о й д ал а н и ш у н и н г 
п о б у д го р ч и л и ги н и а н ч а к а м а й т и р а д п в а м а ҳ с у л о т с и ф а т ш ш бпр- 
м у н ч а я х ш и л ай д и .
2-6 о 6. Д О Н М А С С А С И Н И С А Қ Л А Ш
М а м л а к а т и м и зд а дон, у р у г л и к дон, к о л х о з, со вх о зл ар д а, с а ­
н о а т к о р х о н а л а р и о м б о р л ар и д а в а б ош қ а х ў ж а л и к л а р д а с а ц л а н а - 
ди. Д о н н и с и ф а т л и
с а қ л а ш ж у д а м у ҳ и м и ш л а р д а н бири ҳисоб - 
л а н а д и . 
Д о н н и
с а қ л а ш
т е х н о л о ги я с и н и н г 
б у зи л и ш и
у н и н г 
с и ф а т и н и н г н а с а й и ш и га ва н о б у д га р ч и л и к к а сабаб б ўлад и .
Д он е т и ш т и р и ш д а у н и с а қ л а ш я к у н л о в ч и б осқ и ч б ўли б, с а қ - 
л а ш о б ъ е к т и си ф а ти д а дон ва дон м асс аси га ф и зи к , х и м и я в и й ва 
б и о л о г и к о м и л л а р н и п г т а ъ с и р и н и ў р га н и ш м у х п м д и р .
Д он м ас саси п и с а қ л а ш д а г и қ о н у н и я т л а р н и ч у қ у р б и л и ш у н и н г 
и л м и й асо с л ан г ан
тад б и р л ар
си сте м аси н и
я р а т и ш ва и ш л а б
ч и қ а р и ш г а ж о р и й қ и л и ш га , м а ҳ с у л о т н и я г м иц дор ва с и ф а т ж и - 
ҳ а т д а н с а қ л а н и ш и г а и м к он я р а т а д и .
2  4

---

ҒЛ Л Л А Э КИ НЛ А РИ ДО НИ Н И И Г Т У ЗИ Л И Ш И в л
Х ИМ ИЯВИЙ Т А Р К И БИ
Д о п — д у к к а к л и
ў с и м л и к л ар
м еваси в а у р у ғи
ҳ н с о б л а н а - 
д и. У бир у р у г л и ц у р у қ м еяа. Бугдой,- ж а в д а р , м а к к а ж ў х о р и ва 
а р п а б и л ан с у л и н и н г я л а и г о ч д он ли х и л л а р и п ўетси з ҳ а м д а су л и , 
а р п а , ш оли , т а р и қ ва б о ш қ ал ар д а гопқа п ў с т л и бўлади.
Д о н н и н г асоси д а қ и я б ўли б м у р т ак
ж о й л а ш а д и
в а м у р т а к
ж о й л а ш г а н ци см и асоси (т у б и ) деб ат ал а д и . Д он н и н г асо си д ан
у ч и г а ч а б ў л ган
о р а л и қ у н и н г у зу н л и ги
ҳи соб лан ад и . Д о н н и н г 
^ о р и н том онин и п а с т г а қ а р а т и б ц ў й и л а д и га н б ўлса, го р и зо н та л
д и а м е т р и у н и н г эн и н и , в е р т и к а л д и а м е тр и эса й ў го и л и ги н и бил- 
д и р а д и . Д о н н и н г эн и од атд а й ў го н л и ги д а н к а т т а р о қ б ў лад и .
Д ои т у зи л и ш и г а к ў р а у ч т а асоси й ц и см д ан : пўст, эн д о сп ер м
в а м у р т ак д а н и борат. Д о н н и н г п ў сти ю п ц а бўли б, т ў р т т а қ а т л а м - 
д а н — и к к и қ а т л а м м ева ц об игид ан ва и к к и қ а т л а м у р у ғ қоб и - 
ги д ан иборат.
Д о н н и н г асоси й қи с м и эн д о сп ер м д ан и борат. Э ндосперм ҳ у - 
ж а й р а л а р и н и н г
к ў п ц и с м и  к р а х м а л
в а оц си л м о д д а л а р б и л а н
т ў л г а н . Э н д осп ерм н и н г ч ети д аги қ а в а т и ал ей р о н ц ав ат деб ю ри - 
т и л а д н . 
М у р т ак д о н н и н г асоси д а 
ж о й л а ш г а п бўлиб, б ў л а ж а к
ў с и м л и к к у р т а к л а р и д а н и борат.
Б у гд о й дони в а зн и н и н г 8 1 — 84,2% и эн досп ерм , 6 ,8 — 8,6% и 
а л е н р о н қ а в а т , 1 ,4 — 3,2% и м у р т а к в а 3 ,1 — 5,6% и п ў с т д а н ибо- 
,рат бўлад и .
Д о н н и н г ични т у зи л и ш и у н д а ги к р а х м а л д о н а ч а л а р и н и н г й и - 
р и к л и ги , ж о й л а ш и ш и ҳ а м д а о қ с и л л а р н и н г х о с с а л ар и в а т а қ с и м - 
л а н и ш и г а
қ а р а б
ш и ш аси м о н , я р и м
ш и ш аси м о н
ва у н си м о н
'б ў л ад и .
Д о н л ар х и л м а -х и л р а н гд а б ўлад и . У л а р н и н г р а н ги м ев а, у р у ғ
п ў ст и , ал ей р о н қ а т л а м и ёк и эн д о сп ер м б ош ц а қ и с м л а р и н и н г т у - 
с и га б огли ц б ў л ад и . Т у р л и д о н л а р н и н г қ а й с и м а ц с а д л а р г а қ а р а б
и ш л а т и л и ш и ҳ а м д а
ф о й д ал и э к а н л и г и н и
а н и қ б ел ги л а ш у ч у н
а л б а т т а у л а р н и н г
х и м и я в и й т ар к и б и н и , а н а т о м и к
т у зи л и ш и н и
■билиш т а л а б эт и л а д и . Д он т а р ш б и д а т у р га , х и л и га, п и ш и ш д а - 
р а ж а с и г а ва 
б опщ а к ў р с а т к и ч л а р и г а
х^араб ҳ ар х и л в а т у р л и
м и қ д о р д а о р г а н и к б и р и к м а л а р (о қ си л , у гл е в о д , лип и д, п и гм ен т, 
ви там и н , ф е р м е н т ), м и н ер а л м о д д а л ар в а сув б ўлад и . Б у м од д а­
л а р н и н г м иц дори дон т а р к и б и д а (ҳ а т т о бир н а в д а ) ў с и ш ш ар о и - 
т и г а қ а р а б (т у п р о қ , и ц ли м , а гр о т е х н и к а ва б.) б и р м у н ч а ў з г а р и - 
:ши м ум ки н . Л е н и н т а р к и б и д а ги
х и м и я в и й
м од д алар 
м и д д о р и
ў зг а р г а н и б и л а н ҳ а р қ а й с и т у р га к и р а д и га н д о н л а р ў з л а р и г а хос 
■бўлган к ў р с а т к и ч л а р н и с а ц л а б қол ад и .
Д о н л ар х и м и я в и й
т а р к и б и га қ а р а б
у ч г у р у ҳ г а
б ў л и н а д и :
1. К р а х м а л г а бой. 2. О ц си лга бой. 3. М ойга бой.
Б и р и н ч и г у р у ҳ г а б о ш о қ ли дон э к и н л а р и ҳ а м д а гр е ч и х а д он и
:кирадн. У л а р д а ў р т а ҳ и соб да 7 0 — 8 0 % у гл ев о д (асоси и к и с м и н и
к р а х м а л т а ш к и л э т а д и ), 1 0 — 16% оц си л
х.амда 2 — 5% мои б ў - 
л а д и .

---

2. Д онларнинг ўртача химиявий таркиби 
(100 грам м и да)
Моно
Энерге­
Экиплар
Сув, г
Оқсил,
г
Мой, г
ва диса- 
харнд- 
лар, г
Крах­
мал, г
Клет­
чатка, г Кул, г
тик кнм* 
матм, 
ккал
Д о н л а р
Б угдой:
Кузги 
Ю М Ш О Қ
14,0
11,2
2,1
1,2
54,0
2,4
1,7
290
Баҳорги юмшоқ
14,0
12,5
2,3
0,9
53,0
2,5
1,7
291
Ц аттиқ
14,0
13,0
2,5
0 , 8
54,5
2,3
1,7
301
Ж а в д а р
14,0
9,9
2,2
1,5
54,0
2,6
1,7
287
Тритикале
14,0
12,8
2,1
1,0
53,5
2,6
1,7
293
Сули
13,5
10,0
6,2
1,1
36,5
10,7
3,2
2 5 0
Арпа
14,0
10,3
2,4
1.3
48,1
4,3
2,4
264
Тариц
13,5
11,2
3,9
1,9
54,7
7,9
2,9
311
Гречиха
14,0
10,8
3,2
1,5
52,9
10,8
2,0
295
Шоли
14,0
7,4
2,6
0,9
55,2
9,0
3,9
283
Ж ўхори
13,5
10,6
4,1
1,6
58,0
3,5
2,2
323
М аккаж ўхори
14,0
8,3
4,0
1,6
59,8
2,1
1,2
320
К ўк нўхат
Д э
14,0
к к а к 
20,5
л и д
2,0
о н л а р
4,6
44,0
5,7
2,8
298
Л овия
14,0
21,0
2,0
3,2
43,4
3,9
3,6
292
Мош
14,0
23,5
2,0
3,8
42,4
3,8
3,5
30»
Чина
14,0
24,4
2,2
3,1
38,2
4,9
3,0
286
Ясмиқ
14,0
24,0
1,5
2,9
39,8
3,7
2,7
284
Ж ай д ар и нўхат
14,0
20,1
4,3
3,2
43,2
3,7
3,0
ЗОЭ'
Соя
12,0
34,9
17,3
5,7
3,5
4,3
5,0
332
И к к и н ч и г у р у ҳ г а
д у к к а к л п дон э к и н л а р и
к и р а д и . Б у эк н н
д о и л а р и н и н г т а р к и б и д а ў р т а ч а 2 5 — 30% о қ си л, 6 0 — 65 у г л е в о д , 
2 —4% м ой б ўлад и .
У ч и н ч и г у р у ҳ г а асо сан дон т а р к и б и д а м ой к ў п б ў л г а н э к п н - 
л а р к и р а д и . Б у г у р у ҳ га
к и р а д и га н
д о н л ар
т а р к и б и д а ў р т а ч а
2 5 — 50% м ой ҳ а м д а 2 0 — 40% о қси л сақ л ай д и .
Х а л қ х ў ж а л и г и д а
д о н л ар т у р л и хил м а қ с а д л а р д а , я ъ н и у н , 
ёр м а , ем т а й ё р л а ш ҳ а м д а т е х н и к м а қ с а д л а р д а
ф о й д ал а н и л а д и . 
Н о н т а й ё р л а н а д и г а и у н л а р н и н г асосий қи см и б уғд ой ҳ а м д а ж а в ­
д ар д о п л а р и д ан , м ак а р о и м а ҳ с у л о т л а р и у ч у н у н қ а т т и қ б уғд ой - 
д ан т а й ё р л а н а д и . Г р еч и х а, тар и ц , с у л и ва б о ш қ а э к и н д о н л а р и д а п
ю ц ори с и ф а т л и ё р м а л а р т а й ё р л а н а д и .
М а к к а ж ў х о р и доыи ж у д а к е н г 
м а қ с а д л а р д а и ш л а т и л а д и , б у
д о н д ан у и , ёр м а к р а х м а л , гл ю к о за б и л ан б и р га л и к д а , ем х.амда 
п а т о к а т а й ё р л а ш д а ҳ ам и ш л а т и л а д и . Т а р к и б и д а м ой к ў п б ў л г а н
д о н л ар эса а со саи мой о л и ш у ч у й и ш л а т и л а д и . К е й и н ги й и л л а р -
д а д он м а ҳ с у л о т л а р и н и и г х и м и яв и й т а р к и б и га к ў р а ф о й д а л а н и - 
л а д и г а и с о ҳ а л а р и г а
қ а р а б т ў гр и т а қ с и м л а ш
б ў й и ч а ж а ҳ о н д а , 
ж у м л а д а н С С С Рда 
к ў п г и н а и ш л а р а м а л га
о ш и р и л м о қ д а. К ў п
й и л л а р д а н б ер и дон м а ҳ с у л о т л а р и и и и г х и м и яв и й т а р к и б и н и ў р -

---

г а н и ш б ў й и ч а ж а ҳ о н
х а л ц а р о ж а м и я т и ф аол и ш к ў р с а т и б к е л - 
м о қ д а . С овет о л и м и JI. А. Т р и с в я т с к и й к ў п й и л л а р д ав о м и д а ш у
ж а м и я т ы и н г прези ден ты б ўли б и ш л ад и . Б у ж а м и я т д а 30 д ан зиёд 
д а в л а т л а р п и н г м у т ах а с с и с л а р и , о л и м л ар и дон ҳ а м д а дон м а ҳ с у - 
л о т л а р и н и н г х и м и я в и й
тар н и б и , ф и зи к а в и й х о с с а л ар и н и ч у қ у р
ў р г а н и ш и б , м а ҳ с у л о т с и ф а т и н и т ў ғр и б аҳ о л а ш н и а п и қ л а ш й ў л - 
л а р и у с т и д а
иш оли б бори ш м оц да. 
Ш у б и лан б и р г а л и к д а дон 
м а ҳ с у л о т л а р и н и
^ а й т а
и ш Л аш п и т а к о м и л л а ш т и р и ш ҳ а м д а ш у
ж а р а ё н д а
н о б у д г а р ч и л и к л а р н и к ам ай т и р и ш й ў л л а р и н и и з л а ш - 
м о а д а .
С ув. Д о н м аҳ с у л о т и и и н г 
х и м и я в и й
т а р к и б и д а
ҳ а м м а вац т 
•бел ги л ан ган м и қ д о р д а сув бўли б, бу сув м иц дори д о н н и н г т у р и - 
га, п и ш и ш д а р а ж а с и г а , анатом ш ч т у зи л и ш и га, ги д р о ф и л ь к о л л о - 
н д л а р н и н г ж о й л ан и ш и , й и ги ш т и р и б о л и ш ш ар о и ти , т р а н с п о р т и ­
р о в к а қ и л и ш , с а қ л а ш у с у л л а р и г а ва б ош қа к ў п г и н а о м и л л а р г а
б о ғл и қ . Д ои т а р к и б и д а ги
су в и и и г д онни нг а н а т о м и к т у зи л и ш и
ҳ а м д а дон т а р к и б и д а ги м о д д ал ар б и л ан б о ғл и қ л и ги т у р л и ч а д и р .
Д он т а р к и б и д а ги сув м и қ д о р и и и и г дон т а р к и б и д а ги м о д д ал а р
■билан б о ғл и к л и ги П . А. Р е б и и д е р
к л а с с и ф и к а ц и я м б ў й и ч а қ у - 
й и д а ги т у р л а р г а б ўли н ад и .
1. Х и м и я в и й б и р н к к а н с у в — бу асосан дон т а р к и б и д а г и м од ­
д а л а р м о л е к у л а с и д а ан и ц
б е л ги л а н га н м иц дорд а 
б ў л а д и . Д он 
т а р к и б и д а н бу су в н и ф а қ а т х и м и я в и й т аъ си р эти ш й ў л и б и л ан
■ажратиб о л и ш м у м к и н . Б у ҳ о л д а дон т ар к и б и д аги м о д д ал ар т у ­
зи л и ш и б у зи л ад и . Ф и зи к а -х и м и я в и й б и р и к к ан с у в л а р га э с а асо- 
•сан адсорбци он б и р и к к ан , о см оти к си н гд и р и лган с у в л а р к и р ад и . 
Д о н т а р к и б и д а ги б у су в м ш щ о р и дон м а ҳ с у л о т л а р и н и н г т у р и га, 
а;о л ати га қ а р а б ў зг а р у в ч а п б ў л ад и .
2. М ех ан и к б и р и к к а н с у в л а р эса дон т а р к и б и д а ги м и к р о - в а
гм ак р о к ап и л л я р л а р д а ж о й л а ш г а н бўли б, т а ш қ и м у ҳ и т ш ар о и т и г а
қ а р а б к ў п а й и ш и ҳ а м д а о за й и ш и м у м ки н . Ш уы инг у ч у н ҳ а м дои 
т а р к и б и д а г и бу с у в п и (н а м л и к п и ) э р к и н сув д еб а т а л а д и . Ч у н к и
д о н ц у р и т и л г а н д а н а м л и к ш у ҳ и со б д ан к а м а й с а , ҳ ав о н а м л и г и
•ошган т ац д и р д а ш у н а м л и к ҳ и со б и д ан дон н а м л и г и ҳ а м о ш и ш и
м у м к и н .
А зо т л и м о д д а л ар . Д он т а р к и б и д а г и азо тли м о д д а л а р н и н г асо- 
•спй қ и см и н и о қ с и л л а р т а ш к и л этиб, о қси л си з а зо т л и м о д д а л а р
м и қ д о р и т ў л и ц п и ш и б е т и л ган , 
к п зи м а га н , 
к ў к а р м а г а н , я ъ н и
с т а н д а р т т а л а б и г а ж а в о б б ер а д и га н д о н л ар д а 2 — 3% Дан о ш и қ
б ў л м а с л и г и л ози м . 
О ц си лси з а зо т л и м о д д ал ар
м и қ д о р и т ў л и қ
п и ш м а г а н д о н л ар т а р к и б и д а к ў п бўли б, с а қ л а ш д ав р и д а дон м ас­
с а м қ и зи г а н т а қ д и р д а ҳ а м д а м и к р о о р ган и зм л а р н и н г р и в о ж л а н и - 
ш и н а т и ж а с и д а
б у н д а й м о д д а л а р
м и қ дори к е с к и н к ў п а я д и , бу 
з с а д ондан ун ҳ а м д а нон т а й ё р л а ш д а ги си ф ат к ў р с а т к и ч л а р и н и н г
л а с а й и ш и г а сабаб б ў л ад и . О д си л си з а зо т л и м о д д ал ар асо сан ам и - 
н о к и с л о т а л а р д а н ҳ а м д а а м и д л а р д а н т а ш к и л т о п ган д и р .
Д он т а р к и б и д а г и о ц с и л л и м о д д ал ар оддий о қси л — п р о те и н - 
л а р д а н ҳ ам д а м у р а к к а б оц си л — п р о т е и д л а р д а н т а ш к и л т о п ган . 
М у р а к к а б о қ с и л л а р дон т а р к и б и д а к а м м и ц дорд а б ўли б, б у л а р

---

Экин турлари
Оксил
Экин турлари
Оқс
1
'л
Ш оли
М аккаж ўхори
7— 10 
Ж а в дар
10— 12 
Буғдой
10— 13 
Соя
10— 15 
К унгабоқар
11— 14
9 — 15
12— 16
3 4 — 4 2
14— 21
Т ариқ
Арпа
Сули
асо сан л и п о п р о теи д ҳ а м д а н у к л е п р о т е и д л а р д а н т а ш к и л т о п г а н - 
д и р . О қ с и л н и н г ф а қ а т ги н а
м и ц д ори эм ас, б ал к и б и о л о ги к а ҳ а -
м и я т и ҳам д ои т а р к и б и д а ги а м и н о к и с л о т а л а р н и н г т у р л и ч а б у л - 
г а н л и ги га қ а р а б ў зг а р у в ч а н бўлад и .
О ц си лл ар эр и ш х у с у с и я т и га к ў р а с у вд а эр и й д и ган (а л ь б у м и н ),, 
т у з л а р э р и тм а с и д а эр и й д и ган (г л о б у л и н ), 
иш ц орд а 
э р и й д и г а н
(гл ю т еи н ) в а
с п и р тд а эр и й д и ган (гл и а д и н ) 
т о и ф а л а р г а б ў л и - 
н ад и .
С увд а э р и м а й д и га н о қ с и л л а р г а (глою м и н , глю теи н , гл и а д и н ) 
к л е й к о в и н а д ей и л а д и . К л е й к о в и н а х а м и р д а ги к р а х м а л н и с у в би­
л а н ю в и л ган д ан сў н г қ о л а д и га н ч ў з и л у в ч а н ва э г и л у в ч а н модда.. 
У н о н п и ш и р и ш д а к а т т а а ҳ а м и я т г а эга. Н о н н и н г ҳ а ж м и ва го- 
в а к л и г и к л е й к о в и н а м и қ д о р и га б о гл и ц бўли б, у х ам и р и ч и д а ги
г а з н и у ш л а б т у р а д и , н а т и ж а д а у я х ш и к ў п ч и й д и , н о н н и н г ғ о в а к - 
л и г и ош ад и .
А м и н о к и сл о т а т а р к и б и га ц а р а б д у к к а к л и дои э к и п л а р ш ш п г
т а р к и б и д а ги о қ с и л л а р ю қ ори б а ҳ о л а н а д и . Б и о л о ги к к ў р с а т к и ч -
л а р и г а к ў р а ш оли , ж а в д а р , су л и , бугдой, ар п а т а р к и б и д а г и о қ - 
с и л л а р м а к к а ж ў х о р и ҳ а м д а т а р и қ т а р к и б и д а ги о қ с и л л а р г а н и с - 
б а т а н у с т у н л и к қ и л ад и . М асал ан , б угд ой т ар к и б и д аги о қ с и л л а р
х ам и р т а й ё р л а н г а н д а я х ш и ч ў з и л у в ч а н б ўли б, т а й ё р л а н г а н м а ҳ - 
су л о т с и ф а т и г а и ж о б и й т а ъ с и р этади .
У гл е в о д л а р . Б о ш о ц л и дон ҳ а м д а д у к к а к л и д о н л а р н и н г т а р к и ­
б и д аги у г л е в о д л а р н и н г асосий ц и см и н и п о л и с а х а р и д л а р , ш у л а р - 
д а н к ў п қ и с м и н и к р а х м а л т а ш к и л этади .
М ойли д о н л а р н и н г та р к и б и д а б о ш қ а д о н л а р га н и с б а т а н у г л е ­
во д ш у б и л а н
б и р га к р а х м а л м и қ д о р и
б и р м у н ч а к а м б ў л ад и . 
Т ў л и қ п и ш и б е т и л г ан ҳ ам д а я х ш и с а қ л а н г а н дон т а р к и б и д а б ар ­
ч а ш а к а р л а р (м оно- ва д и с а х а р и д л а р ) м и вд ори 2 — 7% атроф и да; 
б ў л и ш и
л о зи м . П и ш м а ган
дон т а р к и б и д а ёки с а қ л а ш д ав р и д а
қ и з и г а н ҳ а м д а к ў к а р г а н д о н л ар д а ш а к а р м иц дори о ш ад и . Б у эса 
д о н н и н г у н ҳ а м д а нон т а й ё р л а ш д а ги си ф ат к ў р с а т к и ч л а р и н и н г
п а с а й и ш и г а оли б ке л ад и .
Д он т а р к и б и д а г и к л е т ч а т к а ҳ а м д а
гем и ц ел л ю л о за
м н ц д ори
д о н н и н г а н а т о м и к т у зи л и ш и га ҳ а м д а п и ш и ш д а р а ж а с и г а қ а р а б ' 
ж у д а ў з г а р у в ч а н б ў л ад и . Д он т а р к и б и д а ги у гл ево д м и қ д о р и в а
т у р л а р и ф а қ а т г и н а д он н и н г си ф ат к ў р с а т к и ч л а р и н и , я ъ н и қ а н - 
д а й м а ц с а д л а р д а ф о й д ал ан и ш с а м а р а л и э к а н л и ги н и б и л д и р н б г и -

---

и а қ о л м а с д а н б а л к и
у н и қ а й т а и ш л а ш
ж а р а ё н и д а ҳ а м м у ҳ и м
а ҳ а м и я т г а эгад и р .
Л и п и д л а р . Д он т а р к и б и д а ги ю қ ори э н е р г и я л и ж а м г а р м а м од­
д а л а р — л и п и д л а р (асо си й
к и с м и н и ё г л а р т а ш к и л
э т а д и ) д он
м асс ас и н и с а ц л а ш д а в р и д а
н а ф а с о л и ш
ж а р а ё н и н и
ў т а п ш д а
с а р ф л а н а д и .
У си м л и к м ой и асо сан
3 г у р у ҳ г а б ў л и н ад и : 
1) қ у р и й д и г а н ; 
2) я р и м қ у р и й д и га н ; 3) ц у р и м ай д и ган .
Б и р и н ч и г у р у ҳ г а к и р а д и га н
ў с и м л и к м о й и д ан а с о с а н а л и ф
ҳ а м д а л а к т а й ё р л а ш д а ф о й д ал а н и л а д и . Ч у н к и б у м о й л ар с у р т и л - 
г а н д а ч и д а м л и ю п қ а п л ё н к а ҳ о л и д а узоц м у д д ат с а ц л а н и ш х у с у - 
с и я т и г а эгад и р. Б у м о й л ар асосан зи ги р , к а н о п ҳ а м д а л я л л е м а н - 
ц и я каб и ў с и м л и к д о н л а р и д ан о л и н ад и .
И к к и н ч и г у р у ҳ г а к и р а д и га л м о й л а р н и ч и ги т д ан , к у н г а б о қ а р - 
д а н о ли ш м у м ки н . С оя, м а к к а ж ў х о р н , буғдой, ж а в д а р т а р к и б и д а
ҳ а м к а м м и қ д о р д а б ў л сад а ш у г у р у ҳ г а т а а л л у қ л и б ў л г а н я р и м
қ ў р и й д и г а н м о й л ар бор.
У чи н чи г у р у ҳ г а к и р а д и га и ў с и м л и к м о й л а р и га к у н ж у т , п а н а - 
ч а к ч а к м о й л ар и
к и р а д и . Ҳ ар қ а й с и г у р у ҳ г а к и р а д и га н м о й л ар
ф и зи к а в и й ҳ а м д а х и м и я в и й к ў р с а т к и ч л а р и г а к ў р а б и р -б и р и д ан
ф а р қ л а н а д и (қ а т т и қ л и г и , қ у й и л и ш ҳ а р о р а т и к и с л о т а ҳ а м д а йод
к ў р с а т к и ч л а р и в а б .).
М и н ер ал м о д д а л а р . Д он т а р к и б и д а ги м и н ер а л ёки к у л м од д а­
л а р м и қ д о р и н и н г ў за р о н и сб а т и н и д о н н и 6 0 0 — 900°С ҳ а р о р а т г а ч а
к у й д и р и б
м а й д а л а б а н и қ л а ш
м у м к и н . Д он т а р к и б и д а ф осф ор, 
к а л и й , м агн и й , к а л ь ц и й , н а т р и й , т ем и р , хл о р в а б онщ а м о д д а л а р
б ў л а д и . Ж у д а к а м м и ц д о р д а м а р ган ец , н и к ел ь , к о б а л ь т в а б оп щ а 
м о д д ал ар у ч р ай д и . 
Б у э л е м е н т л а р
т у р л и о р г а н и к б и р и к м а л а р
т а р к и б и га ки р ад и .
4. Д он таркибидаги минерал м од далар миқдори 
абсолю т ц у р у ц модда, %
Экин турлари
Кул миқдори
Экин турлари
Кул миқдори
Буғдон
1 ,6 - 2 ,3
Сули
2,8—3,6
Ж а в д ар
1,7—2,4
Тариқ
2,09—4,5
М аккаж ўхорн
1,2— 1,9
Ш оли
4,0—6,0
Д о н тар к и б и д а т у р л и м и қ д о р д а п и гм е н т л а р , в и т а м и н л а р ҳ а м д а
ф е р м е н т л а р б ўли б, у л а р д о н н и с а қ л а ш ҳ а м д а қ а й т а и ш л а ш ж а ­
р а ё н и д а с и ф ат 
ҳ а м д а м и қ дор ж и ҳ а т и д а н
ҳ а м ў зга р и б т у р а д и . 
М а с а л ан , а г а р д а дон м а с с ас и с а қ л а ш д ав р и д а ў з -ў з и д а н қ и з и й
б о ш л а са, дон т а р к и б и д а г и о қ с и л ҳ а м д а к р а х м а л л а р п а р ч а л а н и ш и
н а т и ж а с и д а ц ў н ги р р а н г г а к и р а д и . Б у э с а м а ҳ с у л о т с и ф а т и н и н г
н а ф а қ а т п а с а й и ш и га , б а л к и т ў л и қ я р о қ с и з ҳ о л га к е л и ш и г а т а ъ ­
си р этади .

---

К о л х о з в а со в х о зл ар д а е т и ш т и р п л а д и га н дон т у р л а р и ю зд ан
о р т и қ б ў ли б , у л а р б п р -б и р и д ан о зи қ -о в қ а т , т е х н о л о ги к в а ем -ха- 
ш а к л и к ц и м м а т и б и л ан ф а р қ л а н а д и .
Д о н л а р б и р -б и р и д ан т а ш қ и к ў р и н и ш и в а и ч к и т у з и л и ш п би­
л а н ф а р ц л а н с а д а , у л а р
с а қ л а ш
о б ъ ек т и
си ф а ти д а
к ў п г и н а
ў х ш а ш л и к л а р г а эга. Ш у с а б а б л и а м а л д а дон т у р л а р и н и с а қ л а ш - 
д а бир х и л с а к л а ш т е х н о л о ги я с и д а н ф о й д ал а н и л а д и . Ш у б и л а в
б и рга, д о н л а р н и с а қ л а ш д а г и х у с у с и я т у л а р н и н г б о т а н и к б елги - 
л а р и , т а б и и й в а а г р о т е х н и к ш ар о и ти , й и ғи ш в а т а ш и ш т ех н о л о - 
г и я с и г а к ў р а ў згар ад и .
У й и б қ ў й и л г а н дон п а р т и я с и н и дон м ассаси деб а т а ш қ а б у л
қ и л и и г а н . Д о н м а с с ас и н и н г асо си й ҳ а ж м и н и м а ъ л у м эк и н н п н г
дони, с т а н д а р т том он и д ан р у х с а т эт и л г а н и ф л о с а р ал аш м ал а р ,. 
дон м и к р о о р ган и зм л а р и в а дон о р а си д аги ҳ ав о т а ш к и л қ и л а д и . 
Б у н д а н т а п щ а р и , дон м а ссаси д а т у р л и х и л ҳ а ш а р о т л а р в а за р а р - 
к у н а н д а л а р б ў л и ш и м у м к и н . С а қ л а ш д а дон м ассаси га т и р и к ор- 
г а н и зм л а р м а ж м у а с и с и ф а т и д а қ а р а л и ш и л ози м . Д он м а с с ас ш ш
с а қ л а ш у н и н г та р к и б и й қ и с м л а р и н и н г м и қ д о р и га б о ғл и қ . Д а р е - 
л и к н и н г к е й и н ги б ў л и м л а р и д а дон м ас саси н и н г т а р к и б и й қи см - 
л а р и ҳ а қ и д а а л о ҳ и д а т ў х т а л и б ў т а м и з.
Д а л а д а н к е л т п р и л га н дон м ассас и т а р к и б и ж н .ҳ ати д ан т у р л и
х и л б ў л а д и . Т а й ё р л а ш , қ а й т а и ш л а ш в а с а қ л а ш д а д о н н и н г т а р ­
к и б и н и б и л и ш у н и н г с и ф а т л и с а қ л а н и ш и н и т а ъ м и н л а й д и .
Т а ш қ и к ў р и н и ш и
в а с и ф а т к ў р с а т к и ч л а р и
бир х и л б ў л га н
м а ъ л у м бир ғ а л л а эк и н и н и н г дон м а ссаси дон парт ияси деб а т а - 
л ад и . Д о н п а р т и я с и н и н г ў л ч а м и бир ёкп бир н еч а х а л т а д а н тон- 
н а л а р г а ч а
б ў л и ш и м у м к и н . 
Д о н п а р т и я с и к а т т а б ў л с а ай р и м
қ и с м л а р га , я ъ и и к он трол б п р л и к л а р г а б ў ли и ад и . Ҳ ар х и л эк и н ­
л а р дон п а р т и я с и т у р л и к а т т а -к и ч и к л и к д а б ўлад н .
Д он м а с с ас и н и н г асоси н и т а ш к и л қ и л га н д о н н и н г ў л ч а м л а р и , 
с и ф а т к ў р с а т к и ч л а р и бир х и л б ў лм ай д и . Д о н н и н г бир х и л б ўл- 
м асл и ги у н и н г ў с и м л и к д а т а р а қ қ и й эти ш и ва ш а к л л а н и ш и д а г и
ў з г а р и ш л а р г а
б оғли қ. Б и т т а ў с и м л и к д а ги д о н л а р н и н г г у л л а ш и
в а р и в о ж л а н и ш и ҳ а р х и л м у д д а т л а р д а ў т га н л и ги с а б а б л и , дон- 
л а р н и н г ў л ч а м л а р и ва б ош ц а 
к ў р с а т к и ч л а р и т у р л и ч а
б ў л ад и . 
Б у н д а й б ў л и ш и га донни й и ғи ш , т о за л а ш ва с а қ л а ш ж а р а ё н л а р и
ҳ а м т а ъ с и р к ў р с а т а д и . Б у н д а д о н л а р т у р л и д а р а ж а д а ш и к а с т л а - 
н ад и .
Ю қ о р и д а т а ъ к и д л а б ў т га п и м и зд е к , дон х а л қ х ў ж а л и г и н и н г
т у р л и ж а б ҳ а л а р и д а к е н г м и қ ёсд а и ш л а т и л а д и . Ш у в а ж д а н у н и н г
с и ф а т и н и б аҳ о л а ш д а бир қ а н ч а к ў р с а т к и ч л а р д а н ф о й д а л а н и л а - 
ди. Д о н н и н г с и ф а т
к ў р с а т к и ч л а р и у н и и ш л а т и ш м а қ с а д л а р и г а
ц а р а б а н и қ л а н а д и . Ш у б и л а н б и р га, д о н н и н г си ф ат к ў р с а т к и ч л а - 
р и у н и и ш л а т и ш
м а қ с а д л а р и га ц а р а б
а н и ц л а н а д и . Ш у б и л а н
б и р га, д о н н и н г си ф ат к ў р с а т к и ч л а р и н и а н и қ л а й д и га н к о м п л ек с
к ў р с а т к и ч л а р ҳ а м м а в ж у д .

---

JI. А. Т р и с в я т с к п й дон п а р т и я с и
с и ф а т к ў р с а т к и ч л а р ш ш уч т о и ф ага
б ў л ад и :
1. Ғ а л л а э к и н л а р и н и и г
ҳ а м м а 
т у р д а г и дон п а р т и я с и в а у р у ги у ч у н
ш а р т б ў л г а н с и ф ат к ў р с а т к и ч л а р и .
Б у к ў р с а т к и ч л а р г а д о н н и н г м асса- 
си н и о р г а н о л е п т и к б а ҳ о л а ш к ў р с а т - 
кн ч л ар н (р а н ги , ҳ и д и , т а ъ м и ) , н а м
ва н ф л о с л п к м иц дори, за р а р к у п а н - 
д а л а р б и л ан з а р а р л а н и ш и к а б и л а р
к и р ад и .
2. А й ри м г а л л а э к и н л а р и н и и г дон 
п а р т и я с и у ч у н ё к и м а ъ л у м м а қ с а д - 
га м ў л ж а л л а н г а и
дон п а р т и я с и н и
б аҳ о л аш си ф ат к ў р с а т к и ч л а р и . Б у
и ў р с а т к и ч л а р г а д о н н и н г н а т у р а огир- 
л п ги , к а т т а -к и ч и к л и г и , я д р о ва к о - 
биғи н и и г 
м иц дори, 
у н у в ч а и л и ги , 
ш и ш аси м о и л и ги , 
ҳ ў л к л е й к о в и н а- 
н и н г м и қдори в а с и ф а ти
к а б и л а р
ки р ад и .
3. Д он си ф а т и н и н г қ ў ш и м ч а к ў р с а т к п ч л а р и д а н д о н н и н г с и ф а - 
т и н и б аҳ о л аш к е р а к б ў л га н та ц д и р д а ги н а ф о й д ал а н и л а д и . Б у н д а , 
м а с а л а н , д о н н и н г х и м и я в и й т а р к и б и , у н д а ги м и к р о о р ган и зм л а р
м и ц д ори ва 
ту р и , т у р л и
х и м и я в и й и н с ек т и ц и д л а р н и н г қ о л д и қ
м и қ д о р и ва б о ш қ а л а р а н и ц л а н н ш и м у м к и н .
Д он п а р т и я с и н и қ а б у л қ и л и ш д а а в в а л б и р и н ч и т о и ф а д а г и си ­
ф а т к ў р с а т к и ч л а р и а н и қ л а п и ш и ш а р т . К е й и и а га р к е р а к б ў л г а н
т а қ д и р д а , и к к и н ч и
в а у ч и н ч и т о и ф а к ў р с а т к и ч л а р о р қ а л и дон 
п а р т и я с и г а б ахо б ер и л ад и .
Д он с и ф а ти н и ан ш қл аш у ч у н н а м у н а о л и ш . Б и р о р п а р т и я д а г и
д о н н и н г с и ф а т и ў ш а п а р т и я д а н ў р т а ч а н а м у н а о ли ш й ў л и б и л ан
а н и қ л а н а д и . У р т а ч а н а м у н а к а т т а д о н п а р т и я с и н и н г б а р ч а х у с у - 
с и я т л а р и н и х а р а к т е р л а й д и г а н к и ч и к н а м у н а д и р .
Д он п а р т и я с и н и н г о ғи р л и ги к ў р с а т и л г а н ко н тр о л б и р л и к д а н
о р т и ц бўлса, бу п а р т и я бир н е ч а к о н т р о л б и р л и к к а б ў л и н а д и в а
у л а р н и н г ҳ ар ц а й с и с и д ан ў р т а ч а н а м у н а о л и н и ш и ш ар т . Ў р т а ч а
н а м у н а дон п а р т и я с и н и н г т у р л и ж о й и д а н (т у р л и ч у қ у р л и к д а н ) 
қ и с қ и ч д а ёки ц ў л д а с т а н д а р т д а к ў р с а т и л г а н м и қ д о р д а о л и н а д и . 
Д о н п а р т и я с и 10 қ о п д а н и б о р ат б ў л с а , н а м у н а ҳ а р бир қ о п н и н г
усти д ан , ў р т а си д а н ва т а ги д а н , я ъ н и у ч ж о й и д а н о л и н ад и . А г а р
дон п а р т и я с и 25 т а г а ч а ц о п д ан и б о р ат б ў л г а п д а ҳ а р бир қ о п д ан , 
100 т а г а ч а қ о п д а н и б о р ат б ў л с а ҳ а р ц а й си б еш и н ч и ц о п д ан в а
100 та д а п к ў п қ о п д а н и б о р а т б ў л с а ҳ а р қ а й с и ў н и н ч и қ о н д ан н а ­
м у н а о л и н ад и .
Д ои п а р т и я с и а в т о м а ш и н а ва а р а в а л а р г а о р т и л га н б ў л са, б е ш
ж о й и д а н у ч т а ч у қ у р л и к д а , ж а м и 15 т а н а м у н а о л и н а д и .
О м б о р л ар д а с а қ л а н а ё т г а н б ў л са, б у р ч а к л а р и д а н , ў р т а с и д а н в а