К у р с н и н г у м у м и й м а с а л а л а р и д о н м а с с \ с и н и с \ Қ л \ ш в \ Қ а й г а и л л ш

СбН120 б + 6О2 = 6СО2 + 6Н2О -(-энергия
гексоза 
кислород карбонат 
сув 
ангидрид
А эроб н а ф а с о л и ш ж а р а ё н и д а сув ва к ар б о н а т ан ги д р и д д а н
т а и щ а р и б и р м о л е к у л а г л ю к о за д а н 2870 к Ж э н е р ги я а ж р а л и б
ч и қ ад и .
Э рки н к и сло р о д б ў л м а га н ёк и к и сл о р о д к ам б ў л га н ш ар о и тд а
дон ў з и н и н г та р к и б и д а ги о р га н и к ва а н о р га н и к м о д д ал ар н и п а р - 
ч а л а б ҳ а ё т ф а о л и я т и у ч у н за р у р эн е р г и я н и ан аэр о б н а ф а с ол и ш
й ў л и б и л а н о лади .
А н аэр о б н а ф а с олиш ж а р а ё н и ц у й и д аги ум ум и й
т е н г л а м а
б п л аи и ф о д ал а н а д и :
СбН)
2 0
б->- 
2
С Н
3
С Н
2
О Н + 2 С 0
2
+ эн ер ги я
гексоia 
этил спнртп 
клрЛоиат
ангидрид
К ў п и н ч а , бу ж а р а ё н н и сп и р т л н а ч и ш деб ю р и ти л ад и в а б у н д а 
гек со за т ў л и қ п а р ч а л а н и б , э т и л си и р т и в а бир м о л е к у л а ге к с о за - 
д ан 2 3 4 к Ж эн ер ги я а ж р а л и б ч и қ а д и .
А й р и м ҳ о л а т л а р д а ан аэр о б н а ф а с о л и ш ж а р а ё н и д а с п и р т л и
б и ж г и ш б и л а н б ирга сут б и ж гп ш н ҳ а м ц и см ан б ў л ад и ва б у н д а 
ге к с о за д а н су т к и с л о т ас и ҳ о с и л б ў лад и :
С 6Ы1206 — » 2С Н 3СН/ОН/ СООН + энергия
гексоза 
сут кислотаси
Б у н д а бир м о л е к у л а гек с о за ҳ п со б и га 94,2 к Ж эн ер ги я а ж р а ­
либ ч и қ а д и .
Д о н ў з и н и н г ҳ аё т ф а о л н я т и н п эн е р ги я б и л ан т а ъ м и н л а ш у ч у н
ан аэр о б н а ф а с олиш да аэроб н а ф а с о л и ш га Караганда ж у д а к ў п
м нқдорда г е к с о за п а р ч а л а н и ш и л ози м .
Ю қ о р и д а 
к е л т и р и л г а н
н а ф а с о л п ш
т е н г л а м а л а р и д а н а ф а с
о ли ш ж а р а ё н и н и н г асосий м о д д а л а р п к ў р с а т и л га н . Л е к п н н а ф а с
о ли ш ж а р а ё н и д а бир қато р о р а л и к м о д д ал ар хам ҳоси л б ў лад и , 
бу м о д д а л а р ҳ а м д о н даги
м одд а а л м а ш и н у в ж а р а ё н и г а т а ъ с и р
к у р с а т а д п .
Д о н м а с с а с и н и қ у л а й ҳ о л а т д а с а қ л а г а н д а аэроб н а ф а с о л и ш
б и л ан б и р г а л и к д а а н аэр о б н а ф а с о л и ш ж а р а ё н и ҳ а м соди р бўла~

---

ди, бу эса дон м ассаси н и т а ш к и н о к у л ап о м и л л ар т а ъ с н р н г а м ос- 
л а ш п ш п г а олиб к ел ад п .
Н а ф а с о л и ш ж а р а ё н и д а а ж р а л и б ч и қц ап к а р б о н а т а н гп д р и д - 
н н н г ю т и л га н ки слород га н п сб ати наф ас коэф ф ициент а деб ю ри­
т и л а д и . Д он м ассаси д а аэроб н а ф а с олиш ж а р а ё н и кеч са д о н н и н г 
н а ф а с коэф ф иц иенты
б и р га те н г б ўлад и . 
А н аэроб н а ф а с ол и ш
ж а р а ё н и д а эса ки слород с а р ф л аы м ас д ан кар б о н ат а н ги д р и д н и н г
а ж р а л и б ч п қ и ш п к ў п а я д и ва н а т и ж а д а н аф ас коэф ф и ц и ен т!! бир- 
д ан ю қори б ўлади.
К у за т п ш л а р д а н б о ш о қ л н ҳ а м д а д у к к а к л и д о н л а р н и
с а к л а ш
д а в р и д а н а ф а с
к о э ф ф н ц и ен т п
д он н н н г н ам л н ги к а м б ў л гап д а 
б и р д ан юцори, н ам л и ги 1 6 — 17 ф оиз б ў л ган д а б и р га я ц п н , н а м ­
л и к 17 ф о н зд ан ю қори б ў л г а н д а эса бпрдан п аст б ў л и ш н а н и қ - 
л а и г а н .
Д о ш ш н г н а ф а с к о э ф ф н ц и е н т п д он н н н г ту р и , у н и н г т а р к и б и д а
б ў л а д и га н б ар ч а ж а р а ё н л а р н н н г тезл и гп , й ў п а л п ш и , н а м л и г и ва 
б о ш қ а о м и л л ар га б о ғл н қ б ў л ад и .
Э л евато р л ар ҳ а м д а о м б о р л ар д а с а к л а н а д и г а н дон м а с с а л а р и - 
н п н г н а ф а с
к о э ф ф и ц и ен т и
д он м ас саси н и н г та р к и б и д а ги ҳ а в о
б и л а н т а ш қ п м у ҳ и т д а ҳ а в о н п н г ал м а ш и н и ш д а р а ж а с и г а қ а р а б
б и р м у н ч а ў згар и б
т у р ад и . Д он м ассаси ҳаво б и л ан т ў л и қ т а ъ - 
м и н л а н м а г а н т а қ д и р д а у н и н г и ч и д а ка р б о н ат а н ги д р и д в а к и сл о - 
р о д н и н г с а р ф л а н и ш и н а т и ж а с и д а , 
дон ҳ у ж а й р а с и д а
к а р б о н а т
ан ги д р и д т ў п л а н и б д о н д а ан а эр о б н аф ас оли ш ж а р а ё н и кеч ад и . 
Б у н д а дон н и н г н а ф а с к о э ф ф и ц и е н т и ҳ ам ю қ ори б ў л ад и . Ш у н д а й
қ и л п б , дон м ассаси н и с а қ л а ш д ав р и д а с а қ л а ш у с у л л а р и г а , ш а- 
р о и т л а р и га қ а р а б д он да аэроб ҳ а м д а ан аэроб н а ф а с оли ш ж а р а - 
ё н л а р п кечади . Б и р о қ ш у н и эъ т и б о р га ол и ш к е р а к к и , ц а й т а иш - 
л а н а д п г а н ҳ ам д а 
ем т а й ё р л а н а д и г а н д о н л ар д а 
ан аэр о б н а ф а с
о л и ш ж а р а ё н л а р и н и н г ў т и ш и м а қ с а д га м у во ф и қд и р , ч у н к н б у н д а 
к и сл о р о д к а м
б ў л и ш и с а б а б л и д о н н и н г 
н а ф а с о л и ш и п а с а я д и , 
э н ер г и я кам а ж р а л и б ч и қ а д и . 
Б у эса дон 
т а р к и б и д а ги
қ у р у қ
м одд а м и к д о р и н и н г к а м р о қ с а р ф л а н и ш и г а олиб к е л а д и . Б у б и ­
л а н дон м ассаси н и
ҳ а в о с и з ж о й д а
(ге р м ети к
ҳ о л д а ) с а қ л а ш
15. Д оннннг н аф ас олпш нд а қ у р у қ о р ган н к
м оддаларнинг камайиши
Сақлаш
муддати,
сутка
КУРУК моддаилиг камайиши, %
буғдой
сули
маккажў-
хори
гречиха
45
90
0 ,1 5
0, 16
0. 12 
0, 19
0 .0 4
0,07
0,0 2
0 ,0 3
у с у л и н и н г а ф з а л л и г и н и к ў р с а т и ш м у м к и н . Д о н м ассаси н и с а қ -
л а ш д авр и д а н а ф а с о л и ш ж а р а ё н и н а т и ж а с и д а дон в а дон м а с ­
са с и д а б ў л ад и ган д и с с и м и л я ц и я ж а р а ё н л а р и қ у й и д а г и ў з г а р и ш - 
л а р г а
олиб к е л а д и : 
дон т а р к и б и д а ги
қ у р у қ
м о д д а 
м и қ д о р и

---

к а м а я д и , д о н н и н г 
г и гр о с к о п и к
н а м л и ги ош и ш и
ҳ и со б и га д он
•о р ал и ғи д аги ҳ а в о н и н г н и сб и й н а м л и г и к ў п а я д и , и с с и қ л и к м и қ - 
•Дори о ш ад и . К и сл о р о д к а м а й и б к ар б о н ат ан ги д р и д м и қ д о р и к ў - 
ш аяд и .
Д о н м ас саси н и с а қ л а ш д ав р и д а қ у р у қ м о д д ал ар м и ц д о р и н и н г 
к а м а й и ш и а с о с а н
н а ф а с о л и ш т е зл и ги га
б о ғл и қ . Н а ф а с о л и ш
т е зл и г и қ а н ч а л и к ю қори б ў л с а , о р га н и к м о д д ал ар м и к д о р и н и н г 
й ў қ о л и ш и ш у н ч а л и к к у ч ай и б , ш у б и л ан б и р га л и к д а д о н т а р к и - 
•бидаги қ у р у қ м о д д а л а р м и қ д о р и ҳ а м к а м а я д и . М а ъ л у м к и , ў си м - 
л и к д а н а ж р а т и б о л и н га н д а н к е й и н дон н а ф а с о л и ш н а т и ж а с и д а
й ў қ о ти л га н қ у р у қ м одд а м и қ д о р и ў р н и н и т ў л д и р и ш и м к о н и я т и г а
эга эм ас.
Д о н н и н г н а ф а с о л и ш ж а р а ё н и д а гек со за о к с и д л а н и ш и т у ф а й ­
л и а ж р а л и б ч д қ қ а н
с у в н и дон м асс ас и ў зи г а си н гд и р и б оли ш и
н а т п ж а с и д а у н и н г 
н а м л и ги о ш ад и . А гар 
с а қ л а ш д а в р и д а дон 
:м ассаси ш ам о л л а т и б
т у р и л м а с а , дон м ассаси о р а л и ги д а г и ҳаво 
н а м л и ги о ш и ш и м у м к и н . Н а м л и к н и и г ош и ш и эса ў з н а в б а т и д а
.д он н и н г н а ф а с .олиш ж а р а ё н и н и т е зл а т а д и ҳ а м д а м и к р о о р ган и зм - 
л а р н и н г р и в о ж л а н и ш и у ч у н қ у л а й ш ар о и т я р а т а д и . Д о н д а а н а - 
.эроб н а ф а с .олиш ж а р а ё н и д а а ж р а л и б ч и е д а н э т и л с п и р т и дон 
ҳ у ж а й р а л а р и н и н г я ш а ш ф а о л и я т и н и й ўц отади.
Д о н н и н г л с с н қ л и к ў т к а з и ш қ о б и л и я т и
п аст б ў л г а н л и г н са- 
■бабли н а ф а с оли ш ж а р а ё н и н а т и ж а с и д а а ж р а л и б ч и қ қ а н эн ер ги я
дон м а с с ас и н и н г н ч п д а т ў п л а н и б қ о л а д и в а у н и н г у м у м и й қ п зи - 
ш ц га одпб кел а д и .
Д о н м а с с ас и н и с а қ л а ш н и т а ш к и л эти ш д а у н и н г б а р ч а си ф а т
;к ў р с а т к
1
гчларз
1
н и т ў л и қ с а қ л а ш у ч у н и м к о н и б о р и ч а д он н и н г 
н а ф а с о ли ш ж а р а ё н и н и с у с а й т и р и ш га эр и ш м о қ л о зи м . Б у н и н г
у ч у н с а к л а ш г а т а й ё р л а н г а н д о н л а р б ар ч а к ў р с а т к и ч л а р б ў й и ч а 
Д а в л а т с т а н д а р т л а р и
т а л а б и д а б ў л и ш н
за р у р . Д он м ассаси д а 
б ў л а д и га н н а ф а с о л и ш ж а р а ё н л а р и н и н г т езл и ги б ар ч а д о н т у р л а - 
р н н и н г ҳ а м м а сп д а қ а р и й б бир х и л о м и л л а р га б о ғл и қ д и р .
Д о н л а р н и н г н а ф а с о л и ш т е зл и г и г а у н и н г н а м л и ги , ҳ а р о р а т и
.ва ҳ а в о а л м а ш и н п ш
д а р а ж а с и к а б и о м и л л ар , 
ш у б и л а н б и рга 
у н и н г биол оги и х у с у с н я т л а р и ҳ а м т а ъ с и р к ў р с а та д и .
Д о н н и н г н а м л и г и
қ а н ч а ю қори б ў л са, 
у н и н г н а ф а с ол и ш и
ш у н ч а т е зл а ш а д и . Н а ф а с о л и ш д а қ у р у қ м о д д ан н н г й ў қ о т и л и ш и
н а м л и г и ю қ о р и б ў л га н д о н д а бир х и л ҳ а р о р а т д а б у ғд о й д а 4 —8 
.м арта, с у л и д а 2— 5 м ар та, м а к к а ж ў х о р и д а 8 ,5 — 17 м а р т а к ў п бў- 
л н ш п а н н қ л а н г а н . 
Д о н н и н г 
н а м л и ги
1 4 — 15% д ан о ш га н д а н
сў н г г п н а , ушннг н а ф а с ол и ш и т е зл а ш а д и .
Д о н н и н г н а ф а с оли ш н у н и н г ҳ а р о р а т и га ҳ а м б о ғл и қ . Ҳ а р о р а т
5 0 — 55°С г а е тгу н ч а
н а ф а с о л и ш т е зл и ги
ош иб б о р ад и , у н д а н
доқорн ҳ а р о р а т д а дон т а р к и б и д а ги о кси л д е н а т у р а ц и я с п б о ш л а- 
н а д н в а ф е р м е н т л а р а к т п в л н г ш ш й ў қ о тад и , н а т и ж а д а д он н об уд
■бўлади. Д о н н и н г со в п т ш ш ш и б п л а и у н и н г н а ф а с о л и ш н с е к п и - 
л а ш а д и ва 0°С д а б у т у н л а й т у х т а й д и . Д о н н и совитпб с а к л а ш д а
у ш б у х у с у с п я т г а а с о сл ан п л ад п .
Д о н н и н г т о за л п гн ҳ а м н а ф а с о л п ш ж а р а ё н и д а маълз^м а ҳ а -

---

д ш я тга эга. К у ч л п п ф л о с л ан ган ва бегона а р а л а ш м а л а р м а ъ л у м
м и к д о р д а и ош ган в а қ т д а дон н н н г н а ф а с ол и ш н т е зл а ш а д и . Д о н ­
н и н г .механик ш и к а с т л а п п ш н х а м н а ф а с ол н ш н п тезл ат а д м . Н а ­
ф ас олиш ж а д а л л и г и г а д о н н и н г ф и зи о л о ги к ҳ о л а т п ҳам т а ъ с и р
к ў р с а т а д н . П н ш м аган в а п н ғп ш т н р и л га н д а н сў н гги пн ш н б етп- 
ш п ш д ав р и н и ў т а га н д о н л а р н и н г и а ф а с олн и ш тез б ў л ад п . ТТТу 
с а б а б л н п н гн ш тп р н б о л и н ган дон м ассаси д а ў з-ў зп д а н қ и зи ш ж а - 
р а ё н н эр та 
б о ш л ан н ш н у н н н г н а ф а с
о л и ш
ж а д а л л п г н б н л а н
ту ш у н т н р н л а д п .
Д о ш ш н г н а ф а с о л н ш ж а р а ё н п г а у н п н г б о тан н к х у с у с п я т л а р п
ҳ а м т а ъ с н р к ў р с а т а д и . М у р таги к а т т а б ў л ган д о н л а р н и н г (м а к - 
к а ж ў х о р и ва б.) н а ф а с олиш т езл и ги к а т т а б ў лад и . Ю м ш оқ буғ- 
д о ш ш и г н а ф а с о л п ш н қ а т т и к б у ғд о й н и к и га қ а р а г а н д а т с з б ў л а д и .
Д он м ассаси н и н г ў з-ў зи д а н қ и зи ш н . 
Д ои м ассаси и п с а қ л а ш
т е х н о л о гн я с и б у зи л га н ҳ о л а т л а р д а , 
ай н и қ с а у н и н г н а м л и г и в а 
и ф л о сл и ги ю қори б ў л га н т а қ д и р д а у н д а ў з-ў зи д а н қ и зи ш ж а р а ё ­
ни б о ш л ан ад и . Б у н д а ҳ а р о р а т 5 5 — 65°С г а ч а ай ри м ҳ о л л а р д а 7 0 — 
75°С гач а к ў т а р и л и ш и м у м к и н .
Д он м ассаси ў з -ў з и д а н
қ и зп ш и н п н г 
асоси д а 
у н и н г нафас-. 
о л и ш ж а р а ё н и д а а ж р а т и б ч п қ а д и г а п и с с и қ л и к в а и с с и қ л н к н и ём он 
ў т к а з и ш н к аб и ф и зи о л о ги и х о с с а л ар и ётади.
Д он м ассаси н и н г ў з-ў зи д а н қ и зи ш и м у р а к к а б ж а р а ё н бўлиб,. 
у н д а дон м ассаси н и н г ҳ а м м а т а р к и б и й қи см п и ш т и р о к эт ад и . Б у
ж а р а ё н т у ф а й л и д о н н и н г х и м и я в и й тар к и б и , у р у ғ л и к в а т е х н о -
л о ги к қи м м ати
ю қ о р и ҳ а р о р а т в а м и к р о о р ган и зм л а р таъсирида'. 
а н ч а ў згар ад и .
Д о н н и н г х у с у с и я т л а р и д а н т а ш қ а р и , дон м а с с ас и н и н г ў з-ў зи - 
д ан қ и зи ш и га м и к р о о р ган и зм л а р ҳ а м саб аб чи б ў л ад и . Д о н to a c c a - 
с и д а м и к р о о р ган и зм л а р д а н асосан б а к т е р и я л а р , а ч и т қ и л а р , моғор* 
з а м б у р у ғл а р и в а а к т и н о м и ц е т л а р асосий қ и с м н и т а ш к и л қ и л а д и . 
У л а р н и н г р и в о ж л а н и ш и у ч у н д он н и н г н ам л и ги , ҳ а р о р а т и , к и сл о - 
р о д н и н г м а в ж у д л и г и к а б и л а р қ у л а й ш ар о и т я р а т а д и .
Ў з-ў зи д ан қ и зи ш ж а р а ё н и д а дон м асс ас и н и н г т и р и к т а р к и б и й
қ и с м л а р и д а н м оғор за м б у р у ғ л а р и а к т и в ҳ и со б л ан ад и . Ф у н ги ц и д , 
б и л а н и ш л а н га н
н а м л и г и 20% б ў л га н
б уғд ой 
д он и х у д д и ш у
н а м л п к к а эга б ў л га н з а м б у р у г р и в о ж л а н ган д о н га қ а р а г а н д а 10' 
б а р а в а р к ам к а р б о н а т а н ги д р и д ч н қ ар ад н . ў з - ў з и д а н қ и зи ш ж а ­
р а ё н и д а моғор з а м б у р у г л а р и н и н г ак т и в л и ги у л а р н и н г б и о л о ги к
х у с у с н я т л а р и б и л ан , я ъ н и ю қ о р и ф ер м ен т а к т и в л и ги , п а с т н ам - 
л и к д а р и в о ж л а н и ш х у с у с и я т и , ҳ а р о р а т н н н г п а с т л н ги га ва к и сл о - 
р о д н и н г ет и ш м а г а н л и г и га ч н д ам л п л и ги б и л ан т у ш у н т и р и л а д и .
Д а л а д а н й и ғи ш т и р и л и б ол и б к е л и н г а н дон м а ссаси м аъ л у м . 
м у д д а т с ац л а н ган дон м ас с ас и га к ў р а ў з-ў зн д а н қ и з и ш г а м ойи л 
б ў л ад и . Ч у н к и д а л а д а н й н ғи ш т и р и б ол и б к е л и н г а н д он м а ссаси ­
н и н г ти р и к т а р к и б и й қ и с м л а р и а н ч а ак ти в б ў л а д и в а ў з -ў з и д а н
қ и зи ш ж а р а ё н и г а ш ар о и т а н ч а я х ш и б ў л ад п . Д он м а ссаси м а ъ ­
л у м м удд ат с а қ л а н г а н д а н сў н г у н и н г т и р и к к о м п о н е н т л а р и н и н г
а к т и в л и г и и а с а я д и в а ў з -ў з и д а н қ и зи ш н и н г к е л и б ч и қ и ш э ҳ т н -
м о л и к а м ая д и .

---