К у р с н и н г у м у м и й м а с а л а л а р и д о н м а с с \ с и н и с \ Қ л \ ш в \ Қ а й г а и л л ш

2
— бурнладиган
стол; 
3
— эшнгм; 
4
— электр 
иситгич; 
S
— контактлп 
термометр;
6
— ш турвал; 
7
— снгналли лампа.
Д о н н и н г н а т у р а с и дон п а р т и я с и н и ом борга ж о й л а ш т и р и ш н и
р е ж а л а ш т и р и ш д а ҳ а м ам а л и й а ҳ а м и я т г а эга.
Д о н н и н г п ў с т л и л и г и  д еган д а а ж р а т и б о л и н ган п ўст о ғи р л и ги - 
н и н г п ў стл и дон 
о ғи р л и ги га ф о и зл а р д а
п ф о д ал а н га н н и сб ати
т у ш у н и л а д и . Д о н н и н г п у ст и т ар к и б и д а к л е т ч а т к а в а к у л м од д а­
л а р к ў п б ў лад и , ш у с а б а б л и у д о н га қ а р а г а н д а к а м р о қ қ п м м ат г а
эга б ўлад и . А р п а д о н и н и н г пи вобоп х у с у с и я т л а р и н и а н и ц л а ш д а
у н и н г п ўсти м у ҳ и м а ҳ а м и я т г а эга. А р п а н и н г п ў ст и қ а н ч а ю п қ а 
б ў л са, ун д ан ш у н ч а с и ф а т л и пи во о л и н ад и . А р п а н и н г п ў с т п қ а н - 
ч а ц ал и п б ў л са у н и н г о зи к а б о п л и ги ш у н ч а к ам а й и б к ет ад и . А р п а
д о н и н и н г п ў с т л и л и г и 8 д ан 12% гач а, с у л и н и к и 20 д ан 3 0 % г а ­
ч а, ш о л и н и к и 16 д а н 25% гач а, т а р и қ н и к и эса 18 д ан 2 5 % г а ч а , 
ю п қ а п ўстл и н а в л а р д а 8 д ан 10% га ч а б ў л и ш п м у м к и н .
Д о н н и н г п ў с т л и л и г и н н м е х а н и к у с у л (дон п ў с т и д а н т о з а л а - 
н ад и ) в а К ем н и ц ҳ а м д а Н о с а т о в с к и й л а р н и н г асб о б л ар и д а а н и қ - 
л а ш м ум ки н .
Д о н л а р н и н г би р т е к и с б ў л и ш и ҳ а м у н и н г м у ҳ и м с и ф а т к ў р - 
с а т к и ч л ар и д а н ҳ и со б л ан а д и . Д о н л а р н и н г б и р т еки сли ги  д ег а н д а
у л а р н и н г ў л ч а м л а р и бир хи л , н а в г а хос б ў ли ш и т у ш у н н л а д и .
М аъ л у м к и , д о н л а р н и н г
ш а к л л а н и ш и г а
у л а р н и н г
б о ш о қ д а 
ж о й л а ш г а н ў р н и , а г р о т е х н и к в а т аб и и й ш а р о и т л а р т а ъ с и р к ў р - 
сатад и .
Д о н л а р н и н г
й и р и к -м а й д а л и ги , 
ш а к л и н и н г бир 
х и л , т е к и с
(с а р а л а н г а н ) б ў л и ш п , қ а й т а и ш л а ш д а с и ф а т л и м а ҳ с у л о т о л и ш н и
т а ъ м и н л а й д п .
Д о н л а р н и н г би р т е к и с л и ги к ў з и ч ў з и қ , т ў р т б у р ч а к ш а к л д а г я
би р н еч та г а л в и р д а н ў т к а зи л и б а н и қ л а н а д и .

---

10. Асосий дон экинларининг дон ўлчам лари, мм
(Е. Д . К азаков бўйича)
Экинлар
До ннинғ ўлчамларн
узунлигк
қалинлиги
Буғдой
4,2—8,6
1 ,6 -4 ,0
1,5—3,8
Арпа
7,0— 14,6
2,0—5,0
1,4—4.5
Ж авд ар
5,0— 10,0
1,4—3,6
1,2—3,5
Сули
8,0— 16,6
1,4—4,0
1,2—3,6
Тариқ
1,8—3,2
1,2—3.0
1,0—2,2
Шоли
5,0— 12,0
2,5—4,3
1,2—2,8
М аккаж ухорц
5,5— 13,5
5 ,0 - 1 1 ,5
2,5—8,0
Д он э н д о сп е р м аси н п н г 
ш н ш аси м о н л п ги
(я л т и р о қ л и г и ) ёкп
у н си м о н л и ги д о н н н н г тех н о л о ги и ва о зи ц -о в қ а т қ и м м ат и н и б ел - 
ги л ай д н . Д о н н и н г бу к ў р с а т к н ч и у н и к ў н д а л а н г и г а си н д и р и б ёк и
кеси б к ў р и б а н и қ л а н а д и . Ш и ш аси м о н д о н н и н г с и н и ги я л т и р а б
т у р а д и ва а н ч а т н н и к б ў л и б т у ю л ад и . У н си м он д о н н и н г с и н и ги
х и р а, я л т и р а м а н д и га н б ў л а д и в а ў т у в ч и ё р у ғ л и к д а қ о р а р о қ б ўли б
к ў р и н ад и . Д о ш ш и г у н си м о н л и ги у н и н г т а р к и б и д а к р а х м а л к ў п - 
л и ги н и , ш и ш ас и м о н л и ги эса т а р к и б и д а о қси л к ў п л и г и н и б илди - 
ради .
Д о н н н н г ш и ш аси м о н л и ги
ф ар и н ст о м в а Д С З -2 м а р к а л и д и ­
аф ан о ск о п каб и асб о б л ар о р қ а л п
а н и қ л а н а д н . 
Ш и ш ас и м о н л и к
д а р а ж а с и ҳ а р х и л
65'лиш и м у м к и н . Д о н л а р б у т у н л а й ш и ш ас и ­
мон, ’/
2
, ]U, ги  қ и с м л а р и ш и ш аси м о н ёки у н си м о н б ў л и ш и м у м ­
ки н.
11. 
Д
о н н и н г
шишаеимонлик д араж аси
Гуру:.лар
Шишасимонлик даражаси
I
Бутунлай шишасимон, 4/4
И
Тўртдан уч қнсмп шншаснмон, 3/4
III
Ярми шншаснмон, 2/4
IV
Ч орак қнсмм шишасимон, 1/4
V
Бутунлай унсимон 0/4
Д о н л а р м а ъ л у м м а қ с а д л а р д а ф о й д а л а н и л га н д а г и н а у л а р н и н г
ў си ш к у ч и ва у н у в ч а н л и г и а ш щ л а н а д и . У м у м а н о л га н д а , с и ф а т ­
л и д о н л ар у н у в ч а н б ў лад и . Д о н л а р н и н г у н у в ч а н л и г и п и во и ш л аб
ч и қ а р н ш д а в а сп и рт о л и ш д а м у ҳ и м а ҳ а м и я т г а эга.
Д о н л а р н н н г уч с у т к а д а уин б ч и қ и ш ф ои зи у н и н г ў с ш п ку ч и , 
беш с у т к а д а унп б ч и к п ш ф ои зи у н у в ч а н л н гп н и б и л д и р а д и . Д о н ­
л а р н и н г у с н ш к у ч и ва у н у в ч а н л и г и қ у м га м а ъ л у м со н д а гн дон- 
л а р н и эк и л и б а н п к л а н а д п . 
Д а в л а т с т ан д а р т и га к ў р а , с а н о а т д а
и ш л а т п л а д н г а н а р п а ш ш г у н у в ч а н л и г и 95% д ан , ж а в д а р в а т а- 
р и к н н к и 92% д ан , с у л и н и к п 9 0 % д ап к а м б ў л м а с л и ги л о зи м .

---

ДОН ВЛ ДОН М АҲСУЛОТЛАРИ НИ НГ Ф И ЗИ К
ХОССАЛАРИ
Д о н ў з и г а хос ф и зи к а в и й х о с с а л ар га эга бўли б, бу х о с с а л ар
д о н н и н г т у р и га, ан а т о м и к т у зи л и ш и га , п ў ст қо б и ғи га, с и л л и қ л и - 
ги га, н ам л и ги , и ф л о сл и ги ва б онщ а к ў р с а т к и ч л а р и г а қ а р а б б и р- 
м у н ч а ф а р қ қ н л ад и . 
Б у ф и зи к а в и й
х о ссал ар донни с а қ л а ш д а , 
^ а й т а и ш л а ш д а , ортиш ва т у ш и р и ш д а м у ҳ и м а ҳ а м и я т г а эга бў- 
л и б , д о н н и н г бу 
х у с у с и я т л а р и д а н т ў гр и ф о й д ал а н и л с а с а ц л а ш
д а в р и д а ф а қ а т г и н а н о б у д га р ч и л и к м и қ д о р и к а м а й и б ц о л м асд ан , 
б а л к и м а ҳ су л о т с и ф а ти га з а р а р етм ай д и ҳ ам д а с а қ л а ш н и т а ш к и л
э т и ш у ч у н с а р ф л а н а д и га н х а р а ж а т
м и қ д о р и н и н г 
к а м а й и ш и г а
э р и ш и л а д и . Х о зи р ги за м о н а в и й эл ев ато р д а, дон с а қ л а й д и г а н ом- 
б о р л а р д а дон н н орти ш , т у ш и р и ш ва б ош қ а т а д б и р л а р а в т о м ат - 
л а ш т и р и л г а н ҳ а м д а б ар ч а и ш л а р м е х а н и за ц и я ё р д ам и д а ў т к а з и - 
л а д и . Б у ж а р а ё н л а р н и с и ф а т л и ҳ ам д а н о б у д гар ч и л и к си з ў т к а з и ш
у ч у н д он н и н г қ у й и д а ги асоси й ф и зи к х о с с а л ар и н и ҳ и со б га о л и ш
т а л а б эт и л ад и : т ў к и л у в ч а н л и г и , ў з-ў зи д а н с а р а л а н и ш и , ғ о в а к л и - 
ги, ў з и г а ҳар х и л ҳ и д л а р н и в а н а м л и к н и си н гд и р и ш ҳ а м д а ч и қ а - 
р и ш , и с с и қ л и к с а қ л а ш , и с с и ц л и к ў т к а зи ш .
Д о н н и н г т ў к и л у в ч а н л и г и . Д он м а сс ас и т ў к и л у в ч а н
б ў л г а н л и г и саб аб л и
у н и орти ш , т ў к и ш , эл е в а т о р ҳ а м д а омбор- 
л а р г а ж о й л аш т и р и ш , т р а н с п о р т л а р д а н ҳаво ё р д ам и д а д он н и бир 
■жойдан и к к и н ч и ж о й га к ў ч и р и ш б и р м у н ч а е н ги л л а ш ад и .
Д о н м ассаси т ў к и л у в ч а н л и г и н и н г я х ш и б ў л и ш и к а т т а а ҳ а м и - 
я т г а эгад и р . Б а р ч а т е ги р м о н л а р д а , эл е в а т о р л а р д а , ёр м а т а й ё р л а - 
н а д и г а н за в о д л а р д а
д о н л а р н и
с а р а л а ш , с а қ л а ш ҳ а м д а у л а р г а
и ш л о в бери ш , қ у р и ти ш ж а р а ё н л а р и д о н л а р н и н г т ў к и л у в ч а н л и г и - 
н и ҳ и со б га о л ган ҳ о л д а а м а л га о ш и р и л ад и .
Э л ев ат о р л ар д а д о н л ар
т р ан сп о р т е р ёр д ам и д а ю қ о р и га к ў т а - 
р и б , п ас т га, 
я ъ н и т еги р м о н га 
т у ш гу н ч а бир қ а н ч а т ех н о л о ги к
и ш л о в л ар д а н ў т к а з и л а д и (т о за л а н а д и , ю в и л а д и ). Б у ж а р а ё н л а р
д о н л а р ў з-ў зи д а н т ў к и л и ш и қ о н у н и я т и г а а с о са н а м а л га о ш и р и ­
л ад и .
Т ў к и л у в ч а н л и к ф а қ а т ги н а д о н н и н г 
м а й д а л и ги га , 
а н а т о м и к
т у зи л и ш и г а , п ў ст
қ о б и ғи н и н г с и л л и қ л и г и г а б о ғл и қ б ўли б қ о л - 
м а с д а н , б ал к и д о н н и н г н а м л и ги га , и ф л о с л и ги га ҳ а м д а б оп щ а я н а
к ў п г и н а
к ў р с а т к и ч л а р г а б о гл и қд и р . 
Д о н н и н г т ў к и л у в ч а н л и г и
қ а н ч а л и к я х ш и б ў лса, дон с а қ л а н а д и г а н эл е в а т о р
с и л о с л а р и г а
д о н н и ш у н ч а л и к
т е з ж о й л а ш т и р и ш
м ум ки н . Д о н м ассаси н и н г 
т ў к и л у в ч а н л и г и у н и н г и ш қ а л а н и ш в а қ и я л и к б у р ч а ги н и н г бир- 
б и р и га б ў л ган н и сб ати б и л а н х а р а к т е р л а н а д и .
Д о н н и н г и и щ а л а н и ш б у р ч а ги деб, 
у н и н г с и л ж п б
о л а д и га н
^ и я л и г и г а а й т и л ад и . Д о н н и н г т ў к и л и ш и д а ги ц и я л и к б у р ч а г и де­
ган д а ун и н г б и р -б и р и га теги б с и р га л и ш и т у ш у н и л а д и .
Энг кам и ш к а л а н и ш ҳ а м д а қ и я л и к б у р ч а к л и ё к и эн г к ў п тў- 
к и л у в ч а н
д о н л а р га ю за қ а в а т и
с и л л и қ ҳ а м д а ю м а л о қ ш а к л д а
б ў л г а и дон т у р л а р и к и р а д и (м а с а л а н , т а р н қ , м ош , н ў х а т , л о в и я ). 
Д о н н н н г п ўст қо б н ғн қ а н ч а л и к и о текн с, ш а к л н т у р л и ч а б ўлса

---

дон м ассаси н и н г т ў к и л у в ч а н л и г и ш у н ч а л и к к а м б ў л ад и . Б у л а р г а
а р п а , ш о л и , с у л и в а б о п щ а д о н л а р ки р ад и .
Д он м а ссас и д а б егон а а р а л а ш м а л а р қ а н ч а л и к к ў п б ў лса, дон ­
н и н г т ў к и л у в ч а н л и г и ш у н ч а л и к к а м а я д и . А й н и қ с а к ў п м п в д о р д а 
сомон, дон қо б и ғи с и н га р и ен ги л а р а л а ш м а л а р к ў п б ў л с а дон­
н и н г т ў к и л у в ч а н л и г и г а сал б и й т а ъ с и р этади .
Ш у н и н гд ек , дон м а с с ас и н и н г н а м л и ги ю қ о р и б ў л с а ҳ а м дон­
н и н г т ў к и л у в ч а н л и г и к а м а я д и . А м м о бу к ў р с а т к и ч ҳ а м д о н н и н г 
ш а к л и г а ҳ а м д а 'п ў с т қ о б и ғи н и н г с и л л и қ л и г и г а қ а р а б б и р м у н ч а 
ў зг а р а д и . Д о н м асс ас и н и с а қ л а ш д ав р и д а ҳ ам д о п и и п г т ў к и л у в - 
ч ан л и г и д о н н и н г с а қ л а н и ш ҳ о л а т и га қ а р а б б и р м у н ч а ў зг а р и ш и
м у м к и н . М а с а л ан , 
қ и з и г а н д о н л а р н и н г т ў к и л у в ч а н л и г и к е с к и н
к а м а я д и . Б у н д а н т а п щ а р и дон м ассаси н и н г т у р л а р и б ў й п ч а т а ­
л а б эт и л г а н ш а р о и т л а р я р а т и л м а г а н ҳ о л д а у л а р н и н г т ў к и л у в ч а н - 
л и ги у м у м а н
й ў қ о л и ш и м у м к и н . 
М асал ан , а р п а н и н г т ў к н л и ш
т а б и и й қ и я л и г и 28 д ан 45° га ч а , б у ғд о й н и ки 2 3 — 38° га ч а , т а р и қ - 
н и к и 20 д а н 21° га ч а б ў л и ш и м у м ки н . Д о н н и н г т ў к и л у в ч а н л и г и , 
т ў к и л и ш т а б и и й қ и я л и г и н и б и л м а ган ҳ о л д а д о н н и қ а б у л қ и л и ш - 
д а, и ш лов б ер и ш ҳ а м д а т а ш и ш д а и ш л а т и л а д и г а н т е х н и к а воси- 
т а л а р и д а н , т р а н с п о р т ё р л а р д а н т ў гр и ҳ а м д а у н у м л и ф о й д ал а н и ш
и м к о н и я т и га
эга б ў л м ай м и з. А й н и қ с а дон с а қ л а н а д и г а н ом бор- 
л а р н и н г, э л е в а т о р л а р н и н г л о й и ҳ а л а р и д а , д он о р т а д и га н ҳ а м д а
т у ш и р а д и г а н
т е х н и к а л а р н и ў р н а т и ш д а
ҳ ам дон 
м а с с ас и н и н г 
т ў к и л у в ч а н л и г и н и б и л и ш и м и з ш ар т .
Д о н н и қ а б у л қ и л и ш д а у н и н г т ў к и л у в ч а н л и г п д а в л а т с т а н д а р т - 
л а р и б ў й и ч а б а ҳ о л а ш д а ҳ и со б га о л и н м ай ди .
Д о н н и н г ў з - ў з и д а н с а р а л а н и ш и . Д он
м ассаси н и
қ а б у л қ и л и ш д а , я ъ н и ом бор ё к и э л е в а т о р л а р г а ж о й л а ш т и р и ш д а
т ў к и л и ш ж а р а ё н и д а дон о ғи р л и ги га ҳ а м д а т а р к и б и д а ги ҳ а р х и л
а р а л а ш м а л а р м и қ д о р и га, т у р и га қ а р а б ў з -ў з и д а н с а р а л а н и б ж о й - 
л а ш а д и , бу эса дон м а с с ас и н и с а қ л а ш д ав р и д а т у р л и х и л с а л б и й
ж а р а ё н л а р н и н г к еч и ш и у ч у н қ у л а й ш ар о и т я р а т а д и . А й н и қ с а , 
п и ш м а г а н п у ч д о н л ар , б его н а а р а л а ш м а л а р бир ж о й г а т ў п л а н и б
қ о л г а н т а в д и р д а т у р л и х и л м и к р о о р ган и зм л а р н и н г р и в о ж л а н и - 
ш и у ч у н қ у л а й ш ар о и т я р а т и й а д и ҳ а м д а дон 
м ассаси н и н г ў з -
ў з и д а н қ и зй ш ж а р а ё н л а р и к у ^ а я д й . Б у ж а р а ё н , я ъ н и д о н л а р н и н г
ў з-ў з и д а н с а р а л а н и ш и у л а р н и вагон , а в т о м а ш и н а л а р г а ю к л а ш д а .