К у р с н и н г у м у м и й м а с а л а л а р и д о н м а с с \ с и н и с \ Қ л \ ш в \ Қ а й г а и л л ш

1 
60 |
О
90
Сентябрь Октябрь ноябрь
J 4 0
13-расм. Қ а й т а е тв л и ш д ав р и д а сули - 
да бў л ад иган ф изиологик ж а р а ё н л а р - 
н и н г ҳ ам д а ун у в ч ан л и ги н и н г ў зг а - 
риш и:
1 
— карбонат ангидрид; 
г 
— унувчанлиги.
Д о и н н н г т ў л и қ ф и зи о л о ги к п и ш и б е т и л и ш д ав р и д а м у р а к к а б , 
б и о х и м и к ж а р а ё н л а р
б ўли б ў т а д и . 
Д о н н и бош оқдаги в а қ т и д а
б о ш л а н гаи к ў п г и н а б и о х и м и к ж а р а ё н л а р пи ш и б ети л и ш д аври да,' 
д авом этад и . П и ш и б ети л и ш д ав р и д а п ол исахарид лар,"' йЦсил в а
ё г л а р ш ш г си н тез ж а р а ё н и н и ҳ о я си га етад и . К л е й к о в и н а п и н г сн- 
ф а т и я х ш и л а н а д и , ёғ ва л и п и д л а р м п ц дори ортадп , эр к и п ё ғ к и с- 
л о т а л а р м и в д о р п к а м а я д и . О к с н д л а н п ш -к а й т а р и л и ш ж а р а ё и л а р п
пи ш и б ет и л и ш и д а в р и д а б и р м у н ч а с у сая д и .
П и ш и б е т и л м а га н д о н н и н г у н у в ч а и л и к х у с у с и я т и ж у д а п аст

---

18. Буғдон донининг пишиб етилиши дав ри да унинг биохимик ўзгариш и
(В. Л . Кретович ва Г А. Акнмовичкпна маълумотн)
.;)юстесиенс 62 паем
МилэТурум 321 иапи
Текширмш вақтп
5
«
0J ч,
з 5
“ S
U
fl
a
Г- 
*
О 
'£ 
-  
r
t
я С 
с 
Я U —
л
5 * w 
= 
5
''•Ч о ц
а ч 
z и
в>
L.
ч
m
С.
V
СП
3
= 5
ун
у
о
ч
ап
л
п
ги
,
V- 
ur°- 
о о - 
п а  
о 
о и Я л 
5 
« «
Ж 
Я 
“ О Я в»
'9 = = §
Е и
Й иғиш тнрилгандан
сўнг
16,1
0,6
19.5
10,0
16,0
21
81
12,6
20 сутка сақлан- 
гандан сўнг
12.7
78,0
98,0
7,5
11,5
63
92
9,3
GO сутка сақлан- 
гапд ан сўнг
11,3
99,0
99,0
5,7
10,5
99
99
5,7
д а р а ж а д а б ў лад и . Ҳ о зн р га ч а пи ш и б е т и л м а га н у р у ғ у н у в ч а н л и - 
ги н и н г п аст б ў л и ш и ф а н д а ч у қ у р ў р га н и л м а га и .
Д о н н и с а қ л а ш д ав р и д а пи ш и б е т н л и ш и га у н и н г ҳ а р о р а т и в а
н а м л и ги , ҳ аво н п н г 
а л м а ш и н у в и (а э р а ц и я с и ) в а дон о р а си д аги
ҳ а в о н и н г т ар к и б и м у ҳ и м а ҳ а м и я т г а эга. Н а м л и к н и и г а ҳ а м и я т и
ш у н д а к и , донны .сақ л аш д ав р и д а п и ш и б е т и л и ш и д а с и н т е т и к ж а ­
р а ё н л а р ги д р о л и т и к ж а р а ё н л а р д а н у ст у н т у р и ш и ф а қ а т д о н н и н г 
л а м л и г и паст 
б ў л га н ш ар о и тд а р ў й б ер ад и . 
Б у н д а н ш у н а р с а
м а ъ л у м б ў лад и к и , 
д о н н и н г т ў л и қ пи ш и б ет и л и ш и у ч у н у н и н г
н а м л и г и к р и ти к н а м л и к д а н п аст б ў л и ш и м а қ с а д га м у в о ф и қ ҳ и - 
-собланадн. Б у
ш ар о и тд а й и ги ш т и р и л га н
дон я х ш и с а қ л а н а д и . 
У р у ғ л а р н и н г т ў л и қ п и ш и б ет и л и ш и у ч у н 15— 30°С ҳар о р й ^ ^ у -
л а й ҳ и со б л ан ад и .
Д о н н и н г т ў л и қ п и ш и б ет и л и ш и у ч у н а й н и ц с а Ў р т а О сиё р е - 
г и о и и д а таб и и й қ у л а й
ш ар о и т м а в ж у д . 
Б у ЗДЙ&да о м б о р л ар га 
қ у р у қ в а ў р т а ч а к ;у р у ц л и к д аги дон м ассаси тўмйМяди в а ш у с а ­
б а б л и ом б о р л ар д аги дон қ у л а й ш ар о и тд а п и ш и б бТйлиш д а в р и н и
ў т а й д и .
Ҳ ав о а л м а ш и н у в и (а э р а ц и я с и ) я х ш и б ў л г а н шар&ИТда дон ­
н и н г пи ш и б е т и л и ш и т е зл а ш а д и , к и сл о р о д си з ш ар о й ^ д а эса а к - 
с и н ч а , бу ж а р а ё н с е к и п л а ш а д и . Б у ҳ о д и са ан аэр о б й а ф а с о л и ш - 
д а к у з ат и л а д и , 
б у н д а пи ш и б
ет и л и ш
б у т у н л а й т у х т а й д и в а
у р у ғ н п н г у н у в ч а н л и г и п а с а я д и .
Д о н н и н г ф п зп о л о г и к п и ш и б е т и л н ш п н п т е зл а ш т и р и ш Ай у н и
ў т а ш у ч у н қулап- ш ар о и т я р а т и ш д о н н и н г т е х н о л о гн к в а у р у г - 
н и н г си ф ат к ў р с а т к и ч л а р и н и б и р м у н ч а я х ш и л а ш н и т а ъ м и н л а й - 
д и . Д о н н и н г пи ш и б
в т и л и ш и н и т а ъ м и н л а й д и г а и т а д б и р л а р д а н
асоси й си у ни қуритШ ш дир. Ҳ а р о р а тн 20°С д ан гоқори б ў л г а н қ у - 
р у ц ҳ ав о ёр д ам и д а а к т и в в е н т и л я ц и я ў т к а з и ш с а м а р а л и т а д б и р ­
л а р д а н х и со б л ан ад и . М а сал ан , б угд ой д о н и н и 45°С да қ у р и т и ш
эыг я х ш и и а т п ж а б ерад и.
Д он пиш иб е т и л и ш д ав р и н н и г д ав о м и й л и гп у с п м л и к ш ш г в а
и а в п н н г п р с н ят б ел гп си д и р . Б у гд о й д онн к у л а н ш ар о и тд а 1,0

---

1,5 ой м о б ай н п д а п и ш и б е т и л и ш д а в р п н и ў т а й д н . С у н ъ п и қ у р и - 
ти ш б и л ан п и ш и б е ти л и ш д а в р и н и 2 — 3 ҳ а ф т а г а ч а қ и с қ а р т и р и ш
м ум ки н . Ж а в д а р н и н г п и ш и б е ти л и ш д а в р и 1 0 — 15 с у т к а , с у л и - 
н и к и 20 с у т к а г а ч а , 
а р п а н п к и
эса эн г у з о ц  6 — 8 
о й га ч а д аво м
этади . М а к к а ж ў х о р и у р у ги қ у р и т и л га н д а н с ў н г ф и зп о л о г п к тў- 
л и қ пи ш и б е т и л г ан ҳ и со б л а н ад и .
Ш у н д а й қ и л и б , 
д о н н и н г ф и зи о л о ги к т ў л и қ п и ш и б е ти л и ш и
м у р а к к а б ж а р а ё н бўли б, у н д а бир ц атор б и о х и м и к ў згари ш л ар- 
содир б улад н . Б у ж а р а ё н л а р г а д о н н и н г б и о л о ги к ва н а в х у су си - 
я т л а р и , к л н м а т и к зо н а н и н г ш ар о и тл а р и , дон е т и ш т и р и ш , й и ғи ш г 
й и ғи ш д ан к е й и н ги ва с а қ л а ш т е х н о л о ги я с и т а ъ с и р к ў р с а т а д и .
С а қ л а ш д а в р и д а дон ва у р у ғн и н г к ў к а р и ш и . Д он ва у р у ғн и н г 
к ў к а р и ш и у л а р н и о м б о р л ар д а с а қ л а ш д ав р и д а а л о ҳ и д а д о н л а р д а
ёки м а ъ л у м қ и с м д о н л а р д а к у з а т и л а д и . С а қ л а ш д ав р и д а д он н и н г 
к ў к а р и ш и с а қ л а ш т е х н о л о ги я с и н и н г б у зи л га н л и ги н п б и л д и р ад и .
Д о н н и н г к ў к а р и ш и ў с и м л и к н и н г р и в о ж л а н и ш б осқ и ч и ҳ и соб - 
л а н с а д а , у н и с а қ л а ш ва ц а й т а и ш л а ш д а сал б и й ж а р а ё н ҳ и с о б л а- 
над и . К ў к а р г а н
д о н л а р н и н г 
м у р т аги
к а т т а л а ш а д и ва б ў р т и 5
ч и қад и . У н и н г т ў к и л у в ч а н л и г и к а м а я д и , х а м и р н и н г ё п и ш қ о қ л и - 
ги п а с а я д и , сувд а эр у в ч и м о д д а л а р н и н г м и қ д о р и ош ад и . Б у н д а й
дон н и н г у н и ш и р и н т а ъ м га эга б ўлад и . Д о н н и н г к ў к а р и ш и д а г и
би охи м и к 
ж а р а ё н л а р н и н г
асоси й к ў р с а т к и ч и ф е р м е н т л а р н и н г
ак т и в л и ги б и л а н б ел ги л ан ад и .
М а ъ л у м к и , д он н и н г к ў к а р и ш и у ч у н е т а р л и д а р а ж а д а н а м л и к г 
ҳаво ва ё р у г л и к
к е р а к . У р у ғ л а р н и н г к ў к а р и ш и у л а р н и н г н а м -
л и к н и си н гд и р и ш и ҳ а м д а у р у ғ н и н г ш и ш и ш и б и л ан б о ш л а н а д и . 
У р у г л а р и и н г н ам си н тд и р и ш х у с у с и я т и у л а р д а г и ги д р о ф и л л ко л - 
л о и д л ар н и н г м и қ д о р и га б оғли қ.
О қ си лга бой у р у ғ л а р
ў з зи м м аси га 
н и с б а т а н 150% н а м н и г 
углевЪ дга бой 
у р у ғ л а р — 8 0 % , м ой га бой у р у ғ л а р — 140% н а м -
л и к н и си н гд и р и ш х у с у с и я т и га эга э к а н л и г и и сб о тл ан га н .
У р у г 40 -7 0 % п а м л и к н и
си п гд и р га п д а ҳ ам , ҳаво ҳарорати: 
п аст б ў л г а н д а ҳ ам к ў к а р а
б о ш л аш и
м у м к и н . 
К ў п ги н а ғ а л л а
эк и н л а р и н и и г у р у ғ и бопщ а ш а р о и т л а р м а в ж у д б ў л га н д а 2 — 5°С
д а ҳ а м к ў к а р а д и . 
К ў п и н ч а д о н л а р я х ш и с а қ л а н и ш и у ч у н 10°G
гач а ҳ а р о р к т т а л а б
қ и л и н а д и . Ш у саб аб л и ҳ ав о н и н г 
ҳ а р о р а т и
у р у г н и н г к ў к а р и ш и у ч у н ҳ а л қ я л у в ч и ом ил ҳ и со б л ан м ай д и .
К ў к а р г ^ н д о н л ар , ,ш у б и я а н
б и р га р а н ги н и
ў зг а р т и р г а н в а
ш а к л и ш и ш и ш и н а т и ж а с и д а б у зи л га н д о н л ар ҳ ам д о н л и а р а л а ш - 
М ала^га к и р и т и л а д и .
Д о й н и н г к ў к а ц н ш и м о б ай и и д а н а м л н к т а ъ с и р и д а ва ф е р м е н т - 
л а р й п н г иШ тДрокида м у р а к к а б м о д д ал ар оддий м о д д ал а р га п а р - 
ч а л а д а д и . £Гхши с а қ л а н г а н д о н д а к р а х м а л м иқцори 73,95% бўл- 
са, 
1
№ н ар ган д он да эса 17,15% б ў л и ш и а н и қ л а н г а н . Ц ан д м и қ д о - 
ри эса я х ш и с а қ л а н г а н д он да д е я р л и б ў л м а га н , к ў к а р г а н д о н д а
эса 21 ,0 5 % б ў л га н . Б у н д а й д о н д а ц у р у қ м одда м и қ д о р и ҳ а м к а - 
м ай и б к е т а д и ва азо т м и қ д о р и н и с б а т а н о ш ад и (1 9 -ж а д в а л ).
С а қ л а ш т е х н о л о г и я с н га қ а т ъ и й р и о я қ и л га н ҳ о л д а д о н н и к ў -
к а р и ш и н и н г о л д и н и о л и ш м у м к и н . Д о н н и н г н а м л и ги м у н т а з а м

---

19. М ак каж уч о р и донининг кўкариш и натижасида химиявий 
таркибининг 
ўзгариш и, %
(В. Л . Кретовнч маълумоти)
Дон 
НОМИ
Азот
Крахмал деке* 
трмилар, ге - 
мицеллюло- 
залар
Ш акар
ЁГ
Кул
м одда-
Aip
К лет ­
чатка
Аниқлапмагап
м оддалар
Дон
Қ ў к а р г а н
2 ,5
7 3 ,9 5
0
5 ,3 6
1,50
5 ,9 8
2 ,7 2
дон
to
17,15
2 1 ,0 4
3,31
3 ,4 6
2 9 ,6 4
6,54
р а в и ш д а о м борн и н г б ел гн л а н га н ж о й л а р и д а к у зат и б б ор и л и ш и , 
д о н л и а р а л а ш м а л а р
м и қ д о р и н и н г дон п а р т и я с и д а а ш щ л а н и ш и
к ў к а р и ш н и д а с т л а б к и д а в р л а р д а а н и ц л а ш н м к о н и н и б ер ад и ва 
у н и н г олди ни о л и ш т а д б и р л а р и к у р и ш п и тақо зо этади.
Д О Н ВА ДОН М А ҲСУЛОТЛАРИДА У Ч РА Й Д И Г А Н Ҳ А Ш А РО ТЛ А Р
ВА К А Н А Л А Р
Ҳ а ш а р о т л а р ва к а н а л а р
ҳ ам с а қ л а н а ё т г а н дон м ассаси н и н г 
-таркибий қ и с м л а р и д а н б и р и н и т а ш к и л қ и л ад и ва д о н н и н г с а қ л а - 
н и ш и га сал б и й т а ъ с и р к ў р с а т а д и . З а р а р к у н а н д а л а р д о н н и н г м ур- 
т а г и ва у н л и ц и с м и н и ейди, о қ и б а т д а г а л л а н и н г о зи қ л и к , т о в ар - 
л и к с и ф а тл а р и й ў қ о л ад и , у з о қ сац л ан м ай д и .
Ҳ а ш а р о т ҳ а м д а к а н а л а р дон в а дон м а ҳ с у л о т л а р и н и з а р а р л а й - 
д и г а н , 
нобуд 
д и л а д и га н
ж о н и в о р л а р н и н г 
к а т т а
гу р у ҳ и д и р . 
У л а р н и н г о р аси д а 40 т у р д а н о р т и қ ҳ а ш а р о т ва 20 т у р д а н зи ёд
к а н а бор.
Д он за р а р к у н а н д а л а р и
ҳ ав о н и н г 
н а м л и ги ва ҳ а р о р а т и н и н г
ў зг а р и ш и г а ж у д а т а ъ с и р ч а н б ў л ад и . Ц у р у қ ҳ а в о д а з а р а р к у н а н - 
д а л а р тезд а н об уд б ў л ад и . Ш у б и л а н б и рга к ў п ги н а ҳ а ш а р о т л а р
в а к а н а л а р ҳаво ҳ а р о р а т и п а ст , н а м л и ги ю қ ори б ў л га н ш ар о и т д а
м а ъ л у м в а қ т г а ч а о зи қ с и з я ш а ш и м ум ки н .
З а р а р к у н а н д а л а р
о р га н и зм и д а 4 8 — 67% су в 
б ў л ад и , бу эса 
у л а р н и н г м а ъ л у м в а қ т г а ч а ҳ а в о н и н г н ам л и ги п аст б ў л г а н ш а ­
рои тд а я ш а ш и н и в а к ў п а й и ш и н и т а ъ м и н л а й д н .
Ҳ а ш а р о т л а р г а қ а р а г а н д а к а н а л а р ҳ ав о н и н г н а м л и г и г а т а л а б - 
ч ан б ўлад и . Д о н н и н г
н а м л и ги 1 3 — 14% б ў л г а н д а к а н а л а р н и н г
ҳ а ё т ф а о л и я т и у ч у н н о ц у л а й ш ар о и т
т у ғи л а д н ва у л а р ноб уд
б у л ад и . У л а р ц н н г я ш а ш и ва к у п а и и ш и у ч у н д о н н и н г н а м л и г и
1 7 — 18% б ў л й ш и ц у л а й .
З а р а р к у н а н д а л а р н и н г ҳ а ё т ф а о л и я т и у ч у н дон м а с с ас и н и н г 
ҳ а р о р а тн ҳам м у ҳ и м а ҳ а м и я т г а эга. К ў п ги н а з а р а р к у н а п д а л а р - 
ш ш г а к ти в ҳ а ё т ф а о л и я т и у ч у н эн г п аст ҳ а р о р а т 6 — '12°С бўли б, 
эн г ю қори ҳ а р о р а т 3 6 — 42°С н и т а ш к и л
ц н лад и . Ҳ а р о р а т у ш б у
ч ег а р а д а н чи ки б к е т с а , з а р а р к у н а н д а л а р н и н г а к т и в л и г и с у с а я д и
в а нобуд бўладм .
З а р а р к у н а н д а л а р н и н г
я ш а ш н ва к ў п ^ ш ш ш
у ч у н ҳавб н и н г.

---

20. Айрим зараркун анд аларнинг ривож ланиш и учун доннинг 
қулай намлиги
(Бутуниттифоц дон института маълумоти)
Намлик, %
З а р а р к у н а н д а л а р
минимал пу­
оптпмал ку-
ла й намлик
лай намлик
Д он пармачиси
8
12— 14
Уэунтумшуқ
I 1 — 12
13— 17
Тегирмон парвонаси
1 1 — 12
13— 16
Ун канаси
13— 14
17— 18
Тукли капа
14— 15
18—20
Родионов капаем
18—20
24—25
т ар к п б и ҳ а м м а ъ л у м а ҳ а м н я т г а эга. М а ъ л у м к и , ҳ а ш а р о т ва к а -
н ал ар ы и н г ҳ а ё т ф а о л и я т и у ч у н ки сл о р о д зар у р . Д о ш ш н г н а ф а с
о л и ш и н а т и ж а с и д а
дон м асс аси д а к а р б о н а т
ан ги д р и д м и қ д о р и
ош иб к е т а д и в а ш у т у ф а й л и к ў п г и н а з а р а р к у н а н д а л а р о м б о р л ар - 
д а дон у ю м и н и н г у с т к и ц и см н д а, д ев о р л а р н д а ва о м б о р н и н г ҳ а в о
я х ш и а л м а ш п б т у р ад и ган ж о й л а р п д а т ў п л а н а д и .
Д он м ассаси н и ки сло р о д си з м у ҳ и т д а гер м етй к у с у л д а с а қ л а ш
у н и н г к ў п г и н а т ар к и б и й к и с м л а р и н и н г ки сл о р о д га б ў л га н т а л а - 
б ига асо с л ан ган . Д он м ассаси н и ки сл о р о д си з м у ҳ и т д а с а к л а б в а
ҳ ав о т а р к и б и г а
т у р л и х и л за р а р л и
газ, б у гл а р н и ю б о р и л г а н д а
ҳ а ш а р о т в а к а н а л а р н и н г а к с а р и я т қи см и н об уд б ўлад и .
Қ у й и д а доп ва дон м а х с у л о т л а р и н и за р а р л а й д п г а н ҳ а ш а р о т - 
л а р ва к а н а л а р н и н г асоси й х а р а к т е р л и х у с у с и я т л а р п га т ў х т а л и б
ў там и з.
О м б о р у з у н б у р у н и ё к и о м б о р 
м и т а с и — бугдой, 
ж а в д а р , а р п а, оқ ж ў х о р п , 
м а к к а ж ў х о р п , 
сули, гу р у ч , т а р и ц ва 
б ош қ а м а ҳ с у л о т л а р н и за р а р л а й д и .
Омбор у зу н б у р у н и қ ў н ғ и з л а р т у р к у м и га , у з у н б у р у н л а р о и л а - 
л а с и г а к и р а д и . Қ ў н ги ян и н г у з у н л и ги 2 ,3 — 3,5 мм, т ў қ ж п г а р р а н г т 
я л ти р о қ . Қ а и о т и яхнгн р и в о ж л ан м а га п , у ч а о лм ан д и . Л п ч и п к а - 
си н и н г у з у н л и г и 3 мм гача, oi\, о ёкси з, бош и ж и гар р а н г.
З а р а р к у н а н д а дом ичпд а, дон у ю м и о р аси д а, девор ё р и к л а р и
ва пол т п р к и ш л а р и ёки
ер т ў л а т у п р о қ л а р п
и ч и д а 
т^нш лайди. 
Ц ў н г и з л а р н қ и ш л а б ётган ер и д ан ҳаво ҳ а р о р а т и 8 — 12°С б ў л г а н - 
д а ч и қи б, о а и қ л а н а б о ш л ай д п , д о н л а р н и к ем и р и б ў й п қ л а р х о с и л
ц н л ад и . З а р а р к у н а н д а п н н г у р го ч и си буғдон, ж а в д а р , а р п а , с у л и
доггларпи ўйп б, ш у ч у қ у р ч ага т у х у м к ў яд и .
Л и ч н и к а с и дон и ч я д а 2 0 — 40 к у н р и в о ж л ап а д и , 4 м а р т а п у ст
т а ш л а й д и ва ў ш а ср и п н г ў зи д а г у м б а к к а айлаы ади . 1 5 — 20 к у н
ў т га ч г у м б а к л а р и д а н к ў н г н зл а р д о н н и ю м ал о ц ш а к л д а теш н б ч и - 
қ ад и . Ж а н у б п й р а й о н л а р д а у 2 —3 м а р т а б ў п ш б ер ад и . У яу и б у - 
р у и д о ш ш н г н а м л и ги 15— 16 % д ан к а м б ў л м а га п ҳ о л д а к ў п а я д и . 
Н а м л и г п 12— 13% б ў л га н д а у н и н г р и в о ж л а н и ш и с е к п н л а ш а д и ,

---

14-расм. Омбор у зу п б у р у н и :