K. Sh. Baltayeva, Sh. R. Aliyev

7. Talabalarning o„z ustida ishlash uchun lozim bo„lgan meto-
dik qo„llanmalar (nazariy materiallar). 
1. Mikroorganizmlarning morfologiyasi 
Bakteriyalar – tugal shaklidagi o‗zak (prokariotlar) ga ega bo‗lma-
gan mikroorganizmlardir. Ular tuzilishiga ko‗ra bir necha guruhlarga 

---

37 
bo‗linadi: dumaloq (kokklar), tayoqchasimon (haqiqiy bakteriyalar, 
batsillalar) spiral shaklidagi va egilgan (vibrionlar, spirillalar va 
spiroxetalar). 
1.1.
 
Sharsimon bakteriyalar (kokklar). 
Kokklarning diametrik 1–2 mkm ga teng. Bu tipdagi bakte-
riyalarning shakli xilma-xil: ko‗pincha dumaloq yoki tuxumsimon, 
bazan esa nishtarsimon (pnevmokokklar) va loviyaga o‗xshash (gono- 
va meningokokklar) ko‗rinishda bo‗ladi (15-rasm). 
15-rasm Sharsimon bakteriyalarning asosiy formalari: 1- mikrokokklar; 
2,3,4-diplokokklar; 5- tayoqchalar; 6- sartsinalar; 7-stafilokoklar; 8-
streptokoklar. 
1.2.
 
Tayoqchasimon bakteriyalar. 
 Tayoqchasimon bakteriyalar
tuzilishi, o‗lchami va o‗zaro joylashi-
shi va shakliga ko‗ra turlicha bo‗ladi. Ular katta kichikligiga ko‗ra 
mayda (0,5-1x0,3 mkm), o‗rtacha o‗lchamlarda (2x0,5 mkm) va yirik 
uzunligi 5-8 mkm gacha bo‗lishi mumkin; ular shakli bo‗yicha 
silindrsimon, ikki uchi dumaloq, cho‗rt kesilganga o‗xshagan, o‗tkir 
nayzasimon, yo‗g‗onlashgan va boshqacha bo‗lishi mumkin. Spora hosil 
qilmaydigan tayoqchalar aslida bakteriyalar, spora hosil qiladiganlari esa 
batsillalar deb yuritiladi. Grammusbat tusga kiruvchi laktobakteriyalarni 
hisobga olmaganda, umuman, bakteriyalar Gram bo‗yicha ranglanmay-

---

38 
di, ya‘ni ular grammanfiy belgiga ega bo‗ladi. Ular kapsula hosil qilib, 
xivchinlari yordamida bemalol harakatlana oladi (16-rasm). 
Расм 10. Таѐқчасимон ва эгилган бактерияларнинг асосий формалари: 1-ичак таѐқчаси; 
2-
диплобактериялар; 3- стрептобактериялар; 4- стретобациллалар; 5,6- клостридиялар; 
7-
бўғма қўзғатувчиси; 8-дифтероидлар; 9- ўлат қўзғатувчиси; 10- коккабактериялар; 
11-
фузобактериялар; 12- микобактерия; 13- вибрионлар; 14 –спириллалар; 15- трепонемалар.
 
16-rasm Tyoqchasimon va egilgan bakteriyalarning asosiy formalari:1-ichak 
tayoqchasi;2-diplobakteriyalar;3-streptobakteriyalar;4-streptobatsillalar;5,6-
klostridiyalar;7-bog„ma ko„zg„atuvchisi;8-difteroidlar;9-o„lat qo„zg„atuvchisi;10-
kokkobakteriyalar;11-fuzobakteriyalar;12-mikobakteriyalar;13-vibrionlar;14-
spirillalar;15-treponemalar.