K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

5-Mavzu. 
Moddalar va energiya almashinuvi. 
Ta'sirlanuvchanlik. 
 
Mavzuning mazmuni.  
Hujayrada kechadigan molekulyar darajadagi jarayonlar organizmda normal 
va patologik sharoitning shakllanishini ta’minladi. Molekulalar tuzilishi va 
 
xususiyatlarini o‘rganish modda almashinuvi buzilishidan kelib chiquvchi 
kasalliklar mexanizmini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. 
 
Modda va energiya almashinuvi (metabolizm) o‘zaro bir-biriga bog‘liq ikki 
jarayon: assimilyatsiya va dissimilyatsiyadan iborat. Modda va energiya 
almashinuvi  ham  hujayra,  ham organizm miqyosida kechadi. 
 
Assimilyatsiya (anabolizm) - hujayra ichiga kirgan moddalarni 
o‘zlashtiruvchi, energiya talab (’ndergonik) jarayondir. 
 
Dissimilyatsiya (katabolizm)  - o‘zlashtirilgan moddalarning parchalanadigan 
va energiya  hosil bo‘ladigan (ekzoergonik) . 
Metabolizm normal kechishi uchun metabolik fond - tashqaridan qabul qilingan 
moddalar, hujayrada dissimilyatsiya natijasida hosil bo‘lgan ma hsulotlar bo‘lishi 
kerak. 
 
Dissimilatsiya gidrolitik yoki oksidlanish reaktsiyalari natijasida yuz beradi. 
Bu jarayonlar kislorodli va kislorodsiz muhitda amalga oshishi mumkin. 

---

 
 37
 
Kislorodsiz (anaerob) dissimilyaciya-glikoliz, bijg‘ish reaksiyalari asosida 
amalga oshadi. Bu reaksiyalarni quyidagicha umumlashtirish mumkin. 
1) glikoliz (asosan  hayvonlarda kuzatiladi) 
 
       C
6
H
12
O
6
 + 2H
3
PO
4
 + 2ADF           2C
3
H
6
O
3
 + 2ATF + 2H
2
O  
Glikolizda  hosil bo‘lgan pirouzum kislotasi energiyaga boy organik moddadir. 
  
2) bijg‘ish (spirtli achish, asosan o‘simliklarda kuzatiladi). 
          
C
6
H
12
O
6
 + 2H
3
PO
4
 + 2ADF                2CO2 + C
2
H
5
OH + 2ATF + 2H
2
O  
Bijg‘ish jarayonida  ham energiyaga boy spirt  hosil bo‘ladi. 
 
Demak, anaerob dissimilyatsiyada glyukoza chala parchalanadi va juda kam 
energiya - 2ATF hosil bo‘ladi.   
 
Dissimilyatsiyaning ikkinchi samarali, ko‘p energiya hosil qiluvchi, 
glyukozani oxirigacha - energiyasi juda kam bo‘lgan moddalargacha parchalovchi 
xili aerob katabolizmdir:  
      C
6
H
12
O
6
 + 6O
2
 + 36H
3
PO
4
 + 36ADF                 6CO2 +6H
2
O +36ATF + 36H
2
O  
Anaerob organizmlar prokariotlar orasida ko’proq uchraydi. Ammo eukariotlarda  
ham anaeroblar uchrab, ular O
2 
siz muhitga ikkilamchi moslanganlar - achitqilar, 
parazitik  hayot kechiruvchi sodda  hayvonlar, ichakda parazitlik qiluvchi 
tasmasimonlar, askarida, ostritsa va boshqalardir. 
 
Aerob dissimilyatsiya oldidan anaerob parchalanish (masalan, glikoliz) 
kuzatiladi. Ana shunday holatni sut emizuvchilar va odam mushaklarida, jigarida, 
yuragida, eritrotsitlarida, spermatozoidlarida,   va o‘sma hujayralarida kuzatish 
mumkin. 
 
Dissimilyatsiya natijasida faqat uglevodlargina emas, balki oqsillar, yog‘lar  
ham parchalanadilar va shu tufayli energiya  manbai bo‘la oladilar. Ular 
parchalanganda CO
2
 va H
2
O dan tashqari kichik molekulyar azotli birikmalardan 
mochevina, ammiak va boshqalar ham hosil bo‘ladi. Bu birikmalar siydik orqali 
tashqariga chiqarib yuboriladi. Assimilyatsiya  va dissimilyatsiya turlarinini 
quyidagicha tasniflash mumkin (6-jadval). 
 
Avtotrof organizmlar energiyasi kam bo‘lgan anorganik moddalardan 
energiyaga boy yirik molekulyar organik moddalar sintezlaydilar. Ular tomonidan 
foydalaniladigan energiyaning turiga qarab avtotrof organizmlarni ikkiga ajratish 
mumkin: 
1) Quyosh energiyasidan foydalanuvchilar. Ularda fotosintez jarayoni kechadi; 
2)  Ekzotermik ximiyoviy reaksiyalar energiyasidan foydalanuvchilar. Ularda 
xemosintez jarayoni kechadi. 
Fotosintez asosan yashil o‘simliklar uchun xos. Xemosintez esa 
bakteriyalarning ayrim turlariga xos jarayondir.