К. М. Рафиков – Ўзбекистон касаба уюшмалари Федерацияси раиси

18.2-расм. Ижтимоий-меҳнат муносабатларининг 
турлари 
 
1. Патернализм
- у ижтимоий-меҳнат муносабатларининг асосан дав-
лат ёки иш берувчи (давлат ёки мулк эгаси) томонидан тартибга солинишига 
асосланган. Бу усулда ёлланма ходимларга “оталарча ғамхўрлик” кўзда 
тутилса ҳам, у кўпинча маъмурий-буйруқбозлик кўринишига эга бўлади.
 
2. Шериклик.
Ижтимоий-меҳнат муносабатларининг бу тури кўпроқ 
Германияга хос. Ана шу давлатда мазкур муносабатлар ҳуқуқий жиҳатдан 
муфассал мустаҳкамлаб қўйилган ва уларда ёлланма ходимлар, 
тадбиркорлар ва давлат иқтисодий-ижтимоий вазифаларни ҳал этишда 
шериклар сифатида кўрилади. Шерикликда касаба уюшмалар фақат 
ёлланма ходим манфаатини кўзлаб иш тутмасдан, шунингдек корхона 
ишлаб чиқаришининг, умуман миллий иқтисодиётнинг самарадорлигини 
ошириш учун кураш олиб боради. 
3. Бирдамлик
– бу меҳнат жамоасининг муштарак манфаатларига 
асосланган, ишлаб чиқариш самарадорлигига эришиш учун умумий 
масъулият ва ўзаро ёрдамни назарда тутади. 
Ижтимоий-меҳнат 
муносабатларининг 
турлари 
Патернализм 
Шериклик 
Бирдамлик 
Субсидарлик 
Ихтилоф 
Камситиш 

---

538 
4. Субсидарлик
1
.
Бунда ходимнинг ўз мақсадларига эришишда ва 
ижтимоий–меҳнат муаммоларини ҳал этишда шахсий масъулияти асосий 
роль ўйнайди. Субсидарлик одатда патернализмга қарши қўйилади. Агар 
ходим ўз мақсадларига эришиш учун касаба уюшмаларига аъзо бўлса, унга 
ижтимоий-меҳнат муносабатларининг бирдамлик тури сифатида 
қаралиши мумкин. 
5. Камситиш
— бу ижтимоий-меҳнат муносабатлари субъектлари 
ҳуқуқининг ноқонуний чекланишидир. Ушбу чеклашлар ходимнинг 
жинси, ёши, ирқи, миллати ва бошқа белгилари бўйича бўлиши мумкин. 
Камситишда меҳнат бозоридаги тенг ҳуқуқлик принципи бузилади, у 
шунингдек касбий тайёргарлик олишда, хизмат вазифасида кўтарилишда, 
имтиёзлар берилишида, ишдан бўшитилишда ва бошқа ҳолатларда учраши 
мумкин.
6. Ихтилоф.
У ижтимоий-меҳнат муносабатлар зиддиятларининг энг 
кескин кўриниши ҳисобланади. Ихтилоф меҳнат низолари, оммавий 
ишдан бўшатиш, иш ташлашлар тарзида намоён бўлади. 
Ижтимоий-меҳнат муносабатлари миллий моделларининг, асосан, уч 
модели мавжуд. 
Ижтимоий-меҳнат муносабатларининг 
Европа модели
ходимлар-
нинг ҳуқуқий ҳимояланиши юксак даражаси, меҳнат ҳуқуқининг қатъий 
нормалари, ижтимоий-меҳнат муносабатларини тармоқ тарифлари орқали 
тартибга солиш, меҳнатга ҳақ тўлаш энг кам миқдори юқори бўлишининг 
қонунчилик орқали ўрнатилиши, иш ҳақи миқдорлари табақланиши 
ўртасида фарқ катта эмаслиги хусусиятларига эгадир. Аслида бу 
Скандинавия давлатлари - Швеция, Норвегия ва Даниянинг миллий 
ижтимоий-меҳнат муносабатларига хосдир. Бу ўринда Европа модели 
Халқаро меҳнат ташкилотининг талаблари ва тавсияларига мувофиқлиги 
билан ажралиб туришини ҳам таъкидлаш лозим. Шу билан кейинги 
йилларда ушбу мамлакатларда ишсизлик даражасининг ортиб бориши, 
ёшларнинг меҳнат бозорида рақобатбардош эмаслиги, меҳнатга ҳақ 
тўлашнинг рағбатлантирувчи роли пасайиши каби салбий ҳолатлар мазкур 
моделнинг инқирозга юз тутганидан далолат бермоқда. 
АҚШ, Буюк Британия, Австралий ва Янги Зеландияни фақат инглиз 
тилигина эмас, шунингдек ижтимоий-меҳнат муносабатларининг