К. М. Рафиков – Ўзбекистон касаба уюшмалари Федерацияси раиси

иш берувчи
– меҳнат фаолиятини амалга 
оширадиган ходимларни мустақил ва доимий равишда ёллайдиган шахс-
дир. Одатда иш берувчи мулк ва ишлаб чиқариш воситаларининг эгаси 
бўлади. Лекин мулк давлатга тегишли бўлган ҳолатларда иш берувчининг 
ўзи ҳам давлатнинг ёлланма ходими мақомида бўлишини ёддан чиқармас-
лик керак. 
Ижтимоий-меҳнат муносабатларида 
давлат
нинг роли унинг қонун-
шунослиги, ҳуқуқлар ҳимоячиси, тартибга солувчилиги ва иш берувчи-
лигида намоён бўлади.
Ижтимоий-меҳнат муносабатлари субъектларининг ўзаро боғлиқлиги 
турли: ходим-ходим, ходим-иш берувчи, касаба уюшмалар-иш берувчи, иш 
берувчи-давлат, ходим-давлат ва бошқа шакллар кўринишини олади. 
Ижтимоий-меҳнат муносабатларининг 
предмети
ходимлар ўз 
меҳнат фаолиятининг турли босқичларида эришишни кўзлаган мақсадлари 
билан белгиланади. Шу мақсадда ходим ҳаётининг уч босқиси ажратиб 
кўрсатилади: 
• туғилган пайтидан таълим олишни тугаллагунча бўлган давр; 
• меҳнат фаолияти даври; 
• меҳнат фаолиятидан кейинги давр. 
Ана шу даврларнинг биринчисида меҳнат муносабатлари, асосан 
таълим олиш билан боғлиқдир. Иккинчи босқичда аса энг асосийси - ишга 
қабул қилиш ва ишдан бўшаш, меҳнат шароитлари ва меҳнатга ҳақ 
тўлашдир. Учинчиси учун пенсия таъминоти энг муҳимидир. 
Ижтимоий-меҳнат муносабатлари фақат бевосита меҳнат жараёнида 
(бирламчи) эмас, шунингдек ундан ташқарида (иккиламчи), яъни 
ижтимоий ҳимоя, истеъмол, реакреация – меҳнат салоҳиятини тиклаш 
соҳаларида ҳам амал қилади. Бирламчи ижтимоий-меҳнат муносабатлари 

---

537 
бевосита ёлланма ходим билан иш берувчи ўртасида (иш билан бандлик, 
меҳнатни ташкил этиш ва унга ҳақ тўлаш) пайдо бўлади. Иккиламчиси 
бевосита меҳнат фаолиятига тааллуқли бўлмаса ҳам у билан узвий 
боғлиқдир (ходимларнинг таълим муассасаларида касбий тайёргарлиги, 
ижтимоий ҳимоя, пенсия таъминоти ва бошқа муносабатлар). 
Ижтимоий-меҳнат муносабатларининг қуйидаги турлари фарқланади 
(18.2-расм):