К. М. Рафиков – Ўзбекистон касаба уюшмалари Федерацияси раиси

 
 

---

21 
 
 
 
 
I-БОБ. МЕҲНАТ ВА УНИНГ ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИДА ТУТГАН 
ЎРНИ 
1.1.
 
М
ЕҲНАТ ТЎҒРИСИДА НАЗАРИЙ 
 
ТАСАВВУРЛАР ТИЗИМИ
 
Меҳнат
– инсоннинг муайян эҳтиёжларини қондира оладиган ва ўзига керак 
бўладиган моддий ёки маънавий неъматларни ишлаб чиқариш (яратиш) 
бўйича онгли, мақсадли ва таъқиқланмаган фаолиятидир.
Бозор муносабатларининг илк кўринишлари пайдо бўлиши 
натижасида натурал хўжалик юритиш тизимида амал қилган иқтисодий 
ғоялар ва меҳнатга оид қарашлар ҳам янгича маъно-мазмун касб эта 
бошлади. Мазкур жараёнлар асосан XVI асрда Европада меркантилизм 
таълимотининг вужудга келиши билан боғлиқ. Ушбу мактаб 
мафкурачилари 
У.Стаффорд, Г.Скаруффи, Б.Диванзетти 
ва
 Т.Маннлар
бойлик тўплаш, олтин, кумуш ва қимматбаҳо буюмларга эгалик қилиш 
ғоясини илгари суриб, давлатнинг бойлиги уларнинг миқдори билан 
белгиланади, унга меҳнат орқали эришилади, дея таъкидлашган. 
Меркантилистик таълимотни мантиқий жиҳатдан давом эттирган. 
Жон Ло
(1671-1729) асосий эътиборни олтин-кумушларга эмас, балки пул 
муомаласига қаратар экан, иқтисодий равнақнинг калити пулнинг 

---

22 
мўллигида, унинг кўплиги кўп одамларни иш билан банд этади, деб 
тушунади. 
Классик иқтисодий мактабнинг вужудга келиши англиялик олим 
Вилям Петти
(1623-1687) номи билан боғлиқдир. 
XVII асрга келиб Англияда мануфактуранинг ривожланиши 
натижасида меҳнат муносабатларининг янгича талқини вужудга келди. Бу 
вақтда «ёлланма меҳнат», «ёлланма ишчи кучи» тушунчалари муомалага 
киритилиб, ушбу атамалар асосан ерлари тортиб олинган ва мануфактурага 
жалб қилинган деҳқон ҳамда ҳунармандларга нисбатан ишлатилган. 
В.Петти меҳнат эксплуатациясини ёқлаб, иш ҳақини чеклаш ва ишчиларга 
минимум иш ҳақи тўлаш ғоясини илгари сурди. У ишчи кучини эмас, балки 
меҳнатни товар ҳисоблаб, меҳнат бойликнинг отаси, ниҳоятда фаол 
тамойилдир, ер эса унинг онасидир, дея таъкидлаган. Петти меҳнатни 
таҳлил қилиб, ҳар бир аниқ меҳнат аниқ нарсани, истеъмол қийматини 
яратади, дейди. У меҳнатнинг табиий баҳоси иш ҳақидир ва унинг энг юқори 
баҳоси ишчилар ҳаёти учун зарур бўлган маблағлар миқдоридан иборат, деб 
тушунтиради ҳамда ҳар бир хизматчи яшаш, меҳнат қилиш ва кўпайиш учун 
керакли нарсани олса бас, деган хулосага келади. В.Петти таълимотида 
инсон ва меҳнат омилига нисбатан қуйи даражали қараш мавжуд эди. 
В.Петтидан фарқли ўлароқ, француз таълимотчиси 
Пьер Баугилбер
(1646-1714) ишлаб чиқаришда ишчи кучи ва меҳнат омилини биринчи 
даражага қўйди. У қийматнинг меҳнат назариясига асос солиб, «бозор 
баҳоси» ва «ҳақиқий баҳо» тушунчаларини изоҳлаб, фарқлаб берди. Ушбу 
изоҳга кўра, ҳақиқий баҳо меҳнат сарфи билан белгиланади, деган фикрни 
билдирди. П.Баугилбер «шахсий манфаат» тамойилини илгари сурар экан, 
ишлаб чиқаришда ишчи кучининг манфаатларини хам унутмаслик, ҳисобга 
олиш керак, деб таъкидлайди. 
Физиократизм таълимотининг асосчиси француз олими