K ibraхimov, Т. Kadirshayev, A. Sobirjonov, N. Mo’minjonov, S. Raхimberdiyev

 
3.6 – rasm. Har xil hajmli o’lchagichlar:
a, b, v - ko’tarib yuriladigan, g- o’zi yuradigan. 
a) 
b) 
v) 
g) 
 
3.7 – rasm. PMP-201 rusumli magnitlangan satho’lchagich:
a – umumiy ko’rinish;
 
b - MS-K-500-2 ko’pkanalli signalizator; v - portlashdan 
himoyalangan VS-5-G-K sirenasi; g – BP-9V-1A ta’minot blogi.
Hozirgi paytda ―Radius – M‖, ―Kor – Vol‖, ―Kvant‖, ―ASUN – UIR‖, ―Lazur 
– 2‖ va boshqa avtomatlashtirilgan o’lchash asboblari ham qo’llanil-moqda. 
O’lchash vositalarini doimiy tayyor holda bo’lishi va ularga to’g’ri xizmat 
ko’rsatish, yonilg’i miqdorini qabul qilish, saqlash va tarqatishda yonilg’i miqdorini 
o’lchashning shubhasiz to’g’riligini ta’minlaydi.
Yonilg’i sarfini o’lchovchi asboblar
. 
Yonilg’i sarfini o’lchash uchun 
aylanuvchi porshenli (rotatsion va rolik – parrakli hisoblagichlar), toraytiruvchi 

---

112 
qurilmalar (massa va hajmni nisbiy o’lchagichlar), turbinali, ultratovushli, vixrli 
(muhitning hajmini nisbiy o’lchagichlar) va nihoyat, koriolisli hisoblagichlar 
(harakatlanuvchi muhit massasini to’g’ridan – to’g’ri o’lchash) asboblari keng 
qo’llaniladi. Keltirilgan hisoblagichlarning barchasi gazga nisbatan qovushqoqligi 
yuqoriroq bo’lgan suyuqliklarni (suv, suv eritmalari, neft, neft mahsulotlari, 
suyultirilgan gazlar) o’lchash uchun qo’llash mumkin. An’anaga ko’ra temir yo’l va 
avtomobil sisternalaridan yonilg’ini to’kishda GOSТ 12671 bo’yicha oval 
shesternyali, halqali, rolik-parrakli va boshqa hajm o’lchagichlari ishlatiladi. Lekin 
o’tayotgan uglevodorod miqdorini o’lchash xatoligi yuqoridir. Bunday hollarda 
o’tayotgan uglevodorodning massasini o’lchash maqsadga muvofiqdir. Chunki 
suyultirilgan uglevodorod gaz holida havodan og’irroq uning zichligi 20°S da — 
1,205 kg/m
3
, tabiiy gazniki esa — 0,67–0,70 kg/m
3
, ya’ni tarkibida 95–98% metan 
bo’lgan tabiiy gaz havodan ancha yengil. 
Neft mahsulotlari, suyuq yoki gazsimon uglevodorodlarni qabul qilish va 
tarqatish orasidagi massa balansini ta’minlash muammo bo’lib kelmoqda. Тemir 
yo’l va avtomobil sisternalarida yonilg’i massasi to’g’ridan - to’g’ri torozilarda 
o’lchanadi. Ushbu jarayon quyidagi me’yoriy hujjatlar bilan belgilangan: 
- GOSТ 30414-96 ―Тorozilar. Umumtexnik talablar‖; 
- GOSТ R 8.595-2002 ―Тekshirish, o’lchash metodikasi, metodikaga talablar‖. 
Тorozilarning ruxsat etilgan xatolik darajasi GOSТ 30414-96 bo’yicha 0,2 va 
0,5 sinfiga mos kelishi shart. Nisbiy o’lchash metodi rezervuardagi mahsulotning 
zichligi va hajmini aniqlashga asoslangan. Тekshirish jarayonida GOSТ 8.570-2004 
bo’yicha rezervuarning darajalangan hajm jadvallari tekshirishdan o’tkaziladi. 
Ammo, rezervuarlar asosan mahsulotni saqlash uchun mo’ljallangani uchun, u 
quyilgan va tarqatilgan mahsulotni yetarli aniqlikda o’lchab beraolmaydi. Bundan 
tashqari rezervuarni tashish va o’rnatish jarayonida elastik va plastik deformatsiyalar 
olgan bo’lishi mumkin. Shuning uchun rezervuarga quyilgan va tarqatilgan 
mahsulotlar barcha metrologik va qonun talablariga javob beradigan maxsus 
o’lchash vositalari yordamida amalga oshirilishi kerak.
Neft mahsulotlarining sarfini o’lchash uchun koriolisli sarfo’lchagich 
boshqalardan ko’ra muhit massasini o’lchashda xatoligi kam va shuning uchun uning 
kelajakda keng qo’llanishi kutilmoqda. 
Koriolisli, ya’ni bir vaqtni o’zida massani va zichlikni o’lchovchi 
sarfo’lchagichni suyultirilgan va yuqori bosimli (200 kgs/sm
2
) zichlikdagi tabiiy gaz 
sarfini o’lchash uchun ham qo’llash mumkin. Natijada qabul qilingan va tarqatilgan 
mahsulotlarning balansini ta’minlash imkoniyati yaratiladi.
Siqilgan gazlar uchun ishlatiladigan hisoblagichlardan biri 3.8 – rasmda 
keltirilgan. Ushbu hisoblagich tozalangan, agressiv bo’lmagan bir tekisda 
o’zgaradigan, bir va ko’p komponentli (tabiiy gaz, havo, azot, argon, uglekislota va 
boshqa normal holatda zichligi 0,67 kg/m
3 
dan kam bo’lmagan) gazlarni sanoat va 
ijtimoiy korxonalarda hamda savdo – sotiq amallarida ishlatish mumkin. Hisoblagich 
truboprovodga ham gorizontal, ham vertikal holatda va gazning pastdan yuqoriga 
hamda yuqoridan pastga yo’nalishlarida o’rnatiladi. 

---

113