K ibraхimov, Т. Kadirshayev, A. Sobirjonov, N. Mo’minjonov, S. Raхimberdiyev

 Nazorat-o’lchov 
asboblari 
va 
avtomatika 
qurilmalarining 
ekspluatatsiyasi. 
Avtomatika qurilmalari va nazorat-o’lchov asboblarining 
ekspluatatsiyasiga O’zbekiston Respublikasi davlat texnik nazorat tashkiloti belgilab 
bergan tartibda attestatsiyadan o’tgan xodimlar qo’yiladi. O’lchov vositalarining 

---

121 
sozligi va o’z vaqtida davlat tekshirishlaridan o’tkazilishiga YOQSH texnik direktori 
mas’uldir.
Metrologik nazorat natijalariga ko’ra ishlatish mumkin deb e’tirof etilgan 
o’lchov vositalarigina ekspluatatsiyaga ruxsat etiladi.
O’lchov vositalarining hisobotini olib borish, ularning ishlatish muddati va 
portlamaslik xavfsizligi aniqlash, YOQSH farmoyishi bo’yicha tayinlagan metrologik 
ta’minot bo’yicha mas’ul shaxsga yuklatiladi.
Avtomatik xavfsizlik, avtomatik sozlash va nazorat-o’lchov asboblari va 
qurilmalari ishlab chiqargan zavod yo’riqnomasi talablariga mos keladigan soz 
holatda bo’lishi va aniq ko’rsatishlarni ta’minlashi zarur.
YOQSH truboprovodlari va jihozlariga o’rnatilgan avtomatik xavfsizlik,
avtomatik sozlash va nazorat-o’lchov asboblari va qurilmalari bo’yicha quyidagi 
ishlar bajariladi: 

texnik xizmat ko’rsatish; 

ta’mirlash; 

sozligi va ko’rsatishlarning to’g’riligini tekshirish; 

himoya, blokirovka va xabar berish tizimlarini ishga tushishini tekshirish. 
Hisobot olib borish, nazorat, o’z-aro hisoblar, sanoat xavfsizligini ta’minlash, 
va atrof muhitni muhofazasini ta’minlovchi o’lchov asboblari va qurilmalarining 
majburiy tekshirishdan o’tkazish muddatlari davlat standartlari talablariga asosan 
belgilanadi. Majburiy tekshirish muddati o’tib ketgan o’lchov asboblari va 
qurilmalarini ishlatish ta’qiqlanadi.
O’lchov asboblari va qurilmalari hamda avtomatik xavfsizlik vositalariga texik 
xizmat ko’rsatish me’yori va muddatlari ishlab chiqaruvchi zavod yo’riqnomasi 
asosida belgilanadi va keltirilgan tartibda o’tkaziladi.
Yonilg’i-havo 
aralashmalarining to’yinish darajasi portlash holatiga 
yetayotganligini xabarlovchi asboblarning ishlashini tekshirish ishlab chiqaruvchi 
zavod yo’riqnomasi asosida, har chorakda kamida bir marta bajariladi.
O’lchov asboblari va qurilmalari hamda avtomatik xavfsizlik vositalariga 
texnik xizmat ko’rsatishni yonilg’i o’tkazish trubalari, rezervuarlar, jihozlar va
elektr asboblariga texnik xizmat ko’rsatish bilan birgalikda o’tkazish tavsiya etiladi. 
Ushbu toifadagi asboblarni ochib ko’rish AYOQSH xodimlariga ruxsat etilmaydi. 
O’lchov asboblari va qurilmalari hamda avtomatik xavfsizlik vositalarida aniqlangan 
nosozliklar AYOQSH texnik rahbariga yetkaziladi va va ularni tuzatish yoki 
almashtirish chora – tadbirlari ko’riladi.
O’lchov asboblariga texnik xizmat ko’rsatishda quyidagi ishlar bajariladi: 

Asbobni tashqi ko’rikdan o’tkazish; 

Elektr va boshqa tarmoq simlarining sozligini tekshirish; 

Тamg’alarning butligi (agar bor bo’lsa); 

Ekspluatatsiya paytidagi buzilishlarni aniqlash; 

Harakatlanuvchi mexanizmlarni moylash; 

---

122 

Asboblarda diagramma qog’ozlari, perolarini almashtirish, siyoh yoki 
suyuqliklarining sathini tekshirish va zaruriyatga qarab to’ldirish. 
Asboblarning ko’rsatkichlarini yozib borish har bir almanishuvda (smenada) 
olib boriladi. Тexnik xizmat ko’rsatish hajmiga asboblarni navbatdagi tekshirishlarga 
tayyorlab berish ham kiradi.
Avtomatik xavfsizlikni oldini oluvchi va xabar beruvchi vositalarning ishga 
tushishini tekshirish kamida har oyda bir marta o’tkazilishi kerak. Тekshirish 
natijasidagi olingan qiymatlar ushbu asboblarning ishga tushirishdagi sozlangan 
qiymatlariga mos kelishi kerak.
Asboblar, impulsli truboprovodlar va armaturaning jipsligi nazorati yonilg’i 
trubalari, texnologik jihozlarning jipsligini tekshirish bilan birgalikda, har oyda 
kamida bir marta o’tkaziladi.
Asboblarning joriy ta’miri maxsus ustaxonalarda bajariladi. Yechib olingan 
asboblar o’rniga zahiradagi asboblar vaqtincha o’rnatib turiladi.
Joriy ta’mir quyidagi ishlarni o’z ichiga oladi:

Asbobni ko’rikdan o’tkazish, ochish va tozalash; 

Harakatlanuvchi tizimni qismlarga ajratish; 

Shikastlangan strelka, prujina, trubka, vint, kontakt, diagramma ushlagich, 
peroning pishangilarini to’g’rilash yoki almashtirish; 

Yeyilgan detallar va oynalarni zaruriyatga qarab yangisiga almashtirish.
Nazorat-o’lchov asboblari joriy ta’mirdan keyin tekshirishdan o’tkazilishi 
shart. 
Avtomatik xavfsizlik va blokirovkalash vositalarini AYOQSH texnik 
rahbarining yozma farmoyiga binoan, ishlarning xavfsizligini ta’minlagan holda,
qisqa muddatga o’chirish mumkin.
Gaz to’planib qolganini xabarlovchi avtomatik asbob ishdan chiqqanda uni 
faqat zahiradagi asbobga almashtiriladi. Lekin almashtirilguncha ish smenasi 
davomida har 30 daqiqada ishlab chiqarish xonalaridagi gazning to’yinganligi
qo’lda ko’tarib yuriladigan gazoanalizatorlar yordamida tekshirib turiladi.
Qisilgan havo kerak bo’lmaydigan gazlanganlikni xabarlovchilar kuni-tun 
ishlab turishi va ulardan signallar operator xonasiga chiqarishi zarur. 
Хabarlagichlarning ishga tushib ketish vaqti ishlab chiqaruvchi-zavod yo’riqnomasi 
asosida sozlanadi.
Jihoz va gaz trubalariga o’rnatiladigan manometrlar, shunday shkalaga ega 
bo’lishi kerak-ki, unda o’lchanadigan ishchi bosim chegarasi shkalaning ikkinchi 
uchdan bir bo’lagiga to’g’ri kelishi kerak.
Muhri yoki tamg’asi yo’q, tekshirish muddati o’tgan, shikastlangan, 
o’chirilganda strelkasi nol belgisiga ushbu asbob uchun ruxsat etilgan xatolik 
qiymatining yarmidan ortiq miqdorga kelmaydigan o’lchash vositalarini ishlatib 
bo’lmaydi.
Ko’rsatuvchi manometrlarning siferblati yoki korpusiga, ishchi bosimga mos 
keluvchi qiymat bo’yoq bilan belgilab qo’yilishi kerak. 

---

123 
Asboblarni mukammal ta’mirida joriy ta’mir ishlari va quyida keltirilgan ishlar 
bajariladi: 

Asboblarning harakatlanuvchi o’lchash qismlari va alohida birikmalari
to’liq ajratiladi va yig’iladi; 

Barcha detallar yuviladi va quritiladi; 

O’lchash tizimining kern, tayanch va boshqa detallari almashtiriladi yoki 
tiklanadi; 

Asbobning sxemasi tekshiriladi, sozlanadi va ko’rsatkichlari barcha o’lchash 
doirasida asosiy nuqtalarga keltiriladi; 

Armaturasi (qulflar, dastaklar, oshiq-ma’shuqlar, qisqichlar) almashtiriladi 
yoki to’g’rilanadi; 

Chegara qiymatga o’tkazuvi ulagichlar almashtiriladi yoki to’g’rilanadi, 
zarur bo’lsa asbob qaytadan darajalanadi.

Тa’mirdan keyin asbob bo’yaladi va ulanadigan simlar markalanadi. 
Nazorat-o’lchov asboblari mukammal ta’mirdan so’ng tekshirishdan 
o’tkazilishi shart. 

Тexnik xizmat ko’rsatish va reglamentli ta’mir ishlari davriy ravishda rejali 
– ogohlantiruvchi tamoyilga asoslangan holda tuzilgan jadvallar asosida 
amalga oshiriladi. Elektr o’lchash asboblari uchun joriy ta’mir ishlari yiliga 
kamida bir marta, mukammal ta’mir esa – besh yilda kamida bir 
marta,o’tkaziladi; 

Boshqa asboblar uchun joriy ta’mir 6 oyda kamida bir marta, mukammal – 2 
yilda kamida bir marta o’tkaziladi.
Nazorat-o’lchov asboblarini ta’mir va tekshirishga tayyorlash ishlarini maxsus 
o’qitilgan xodimlar bajaradi.
Nazorat-o’lchov asboblari va avtomatika qurilmalarini ta’mirlash asosiy 
jihozlarni ta’mirlash muddatlariga moslab o’tkazilishi tavsiya etiladi. Тa’mir yoki 
tekshirishga yechib olingan asboblar tezlikda o’ziga o’xshagan, shu jumladan 
ekspluatatsiya sharoiti ham to’g’ri keladiganlariga almashtirilishi zarur.
Nazorat-o’lchov asboblariga ko’rsatilgan texnik xizmatlar va ta’mir ishlari 
qayd jurnalida yozib boriladi (2 – ilova). 
Avtomatik xavfsizlik, blokirovkalash va falokatga qarshi vositalarni sozlash va 
ta’mirlash gaz to’yinganlik darajasi yuqori holatlarda o’tkazish ta’qiqlanadi.
Nazorat savollari: 
1. Yonilg’i quyish vositalarining texnik holatining o’zgarish sabablari nimalardan 
iborat? 
2.
YOQSH vosita (jihoz)larini ishonchliligining asosiy atama va tushunchalari 
nimalardan iborat? 
3.
YOQSH vositalariga texnik xizmat ko’rsatish (ТХK), joriy ta’mirlashda (JТ)
bajariladigan ishlarning turlari. 
4.
YOQSH vositalaridan foydalanishda uchraydigan asosiy nosozliklar va ularni 
bartaraf etish usullari. 

---

124 
5.
Rezervuarlarga texnik xizmat ko’rsatish va joriy ta’mirlash tartibi qanday? 
6.
Yonilg’i miqdorinini o’lchash asboblarini sanab o’ting. 
7.
Metrshtoklarning bir necha turlari mavjud?
8.
Yonilg’i sarfini o’lchovchi asboblarga nimalar kiradi? 
9.
Bosimning o’zgarish darajasiga asoslangan sarf o’lchagichlar qayerlarda 
ishlatiladi?
10.
Neft mahsulotlarining sifatini nazorat qiluvchi vositalarni sanab bering. 
11.
Areometr (neftedensimetr) nimani o’lchash uchun ishlatiladi? 
12.
YOQSH da ishlatilayotgan o’lchash vositalari davlat tekshiruvidan qachon 
o’tkaziladi? 
13.
O’lchov asboblariga texnik xizmat ko’rsatishda qanday ishlar bajariladi? 
14.
Nazorat-o’lchov asboblarini ta’mir va tekshirishga tayyorlash ishlarini kim 
bajaraoladi? 

---

125