K I m y o ki my oga oi d atama lar etimilo gi ya si

atom tushunchasi xuddi element tushunchasiga o‘xshab ketadi. Bizga ma’lum bo‘lgan 61 ta 
tub  jismlarni  element  sifatida  e’tirof  etishimiz,  biz  hozirda  mavjud  imkoniyat  va  vositalar 
yordamida,  ularni  yanada  oddiyroq  qismlarga  parchalay  olishni  uddalay  olishimizga  yoki, 
yo‘qligiga  bog‘liq  xolos.  Biz  buni  uddalay  olmaymiz,  yoki,  hozircha  uddalay  olmaymiz.  Va 
shunga  ko‘ra,  bizga  amaliyot  buning  aksini,  ya’ni,  atomlar  ham  aslida  yanada  kichikroq 
tarkibiy  qismlarga  bo‘linishini  ko‘rsatib  bermagunicha,  biz  ularni  eng  tub,  boshlang‘ich 
jismlar  deb  atab  yuraveramiz...  Materiyaning  cheksiz  kichik  miqdorlargacha  bo‘linishi 
mumkinligini  shubha  ostiga  olmagan  holda,  agar  fizik  atomlarning  haqiqatan  ham 
mavjudligini isbot talab qilmas haqiqat deb qabul qilsa, kimyogar o‘z fani uchun mustahkam 
poydevor-asos yaratib oladi». Atomni parchalash uchun kerakli «imkoniyat va vositalar» faqat 
XX-asrga kelibgina olimlar qo‘lida paydo bo‘ldi.  
 
Bizda ommalashgan kimyoviy elementlar davriy jadvalida elementlarning asosiy qismi 
ularning ilmiy nomi bilan, yoki, ruschadan kirib kelgan nomi bilan ataladi. Davriy jadvaldagi 
elementlarning  aksariyatining  nomining  yozilishi  va  uning  talaffuz  qilinishi  (fonetikasi) 
mazkur  elementning  lotin  tilidagi  nomi  bilan  mos  keladi.  Masalan,  argon  -  argon,  bariy  – 
barium, ksenon – xenon, 
kadmiy
 – kadmium va ho kazo. Yevropa tillarining aksariyatida ham 
vaziyat shunday. Masalan, bor elementining lotinchasi, ya’ni, davriy jadvaldagi nomi borum 
bo‘lsa,  inglizchada  u  boron,  nemischada  bor,  fransuzchada  bore  kabi  yangraydi.  Yevropa 
tillarida  nomi  bir-biridan  keskin  farq  qiladigan  va  ular  orasidagi  bog‘liqlikni  ilg‘ash  qiyin 
bo‘lib  qoladigan  kimyoviy  elementlar  nomlari  ham  mavjud.  Masalan, 
oltingugurt
  davriy 
jadvalda lotincha nom bilan sulfur deyiladi va uni inglizlar sulphur, fransuzlar soufre, nemislar 
esa  Schwefel  deyishadi.  Xlorni  esa,  inglizlar  chlorine,  nemislar  chlor,  fransuzlar  esa  chlore 
deyishadi.  Lotinchasi  cuprum  bo‘lgan 
mis
  elementining  turli  yevropa  tillaridagi  talqini  ham 
shunga  o‘xshash  –  inglizchada  copper,  nemischada  kupfer,  fransuzchada  cuivre.  Ko‘rib 
turganingizdek,  mazkur  elementlar  nomlarining  turli  tillardagi  talqinlarida  oz  bo‘lsa-da 
o‘xshashlik,  yaqinlik  mavjud.  Harholda,  o‘zak  bittaligini  payqash  mumkin.  Lekin,  yana 
shunday  element  nomlar  borki,  ular  turli  tillarda  tamomila  boshqacha  yangraydi.  Masalan, 
davriy jadvalda biz uglerod nomi bilan taniydigan elementning asl lotincha nomi carbon bo‘lib, 
uni  inglizlar  aynan  shu  tarzda,  ya’ni,  carbon  deb  yuritishsa-da,  lekin  nemislarda  uglerodni 
kohlenstoff deyiladi. Temir elementi ham, davriy jadvalda lotinchasiga ferrum deb nomlangan. 
Biroq, uni faqat faranglar shunga yaqin nom bilan atashadi. Ya’ni, fransuz tilida temirni  fer 
deyiladi.  Biroq,  ingliz  va  nemis  tilidagi  temir  so‘zlari  bunda  yaqin  ham  kelmaydi.  Inglizlar 
temirni iron deb yuritishsa, nemislar eisen deyishadi. Simob ham shunda o‘xshash: inglizchada 
mercury, nemischada esa quecksilber. Azot – inglizchada nitrogen, nemischada esa stickstoff; 

---

14 
 
qo‘rg‘oshin  –  inglizchada  lead,  nemischada  blei,  fransuzchada  esa  plomb; 
qalay
  esa 
inglizchada tin, nemischada zinn, fransuzchada etain.  
 
Yana bir qiziq jihat mavjud. Ingliz tilida 10 ta elementning nomi, ularning Mendeleyev 
davriy jadvalidagi formulalari bilan hech qanday aloqaga ega emas. Bular: 
oltin
 (inglizchada 
gold,  formulasi  Au), 
kumush
  (silver,  Ag), 
temir
  (iron,  Fe), 
simob
  (mercury,  Hg),  kaliy  (K, 
potassium), natriy (Na, sodium), qo‘rg‘oshin (Pb, lead), 
surma
 (Sb, antimoniy), qalay (Sn, tin) 
va  volfram  (W,  tungsten)  elementlaridir.  Nemis  tilida  ham,  davriy  jadvaldagi  formula  bilan 
hech qanday aloqaga ega bo‘lmagan 10 ta element nomi mavjud. Ya’ni, nemischada ham, oltin 
(gold,  Au),  kumush  (silber,  Ag), 
uglerod
  (kohlenstoff,  C),  temir  (eisen,  Fe),  vodorod 
(wasserstoff, H), simob (Hg, quecksilber), kislorod (O, suerstoff), qo‘rg‘oshin (Pb, blei), va 
rux
 
(Sn,  Zinn)  elementlari  nomlari  davriy  jadvaldagi  lotincha  nomlari  va  formulalariga  mos 
kelmaydi. Bu borada eng yaxshi ko‘rsatkich fransuz tiliga tegishli bo‘lib, bu tilda faqat simob 
(Hg, mercure), natriy (Na, sodium) va qalay (Sn, etain) elementlari formula bilan aloqaga ega 
emas. Fransuz tili – ingliz va nemis tillariga nisbatan lotin tiliga yaqinroq bo‘lgani uchun, bu 
tilda, yuqorida qayd etilgan 3 ta elementdan tashqari, qolgan barcha kimyoviy elementlarning 
nomlari va formulalari davriy jadvaldagi bilan mos tushadi. Hattoki, ingliz va nemis tilidagi 
yuqorida sanab o‘tilgan nomuvofiqlik ham fransuz tilida mavjud emas (yuqoridagi 3 elementni 
istisno qilganda albatta). Masalan, farang tilida kumush bu – argent bo‘lib, davriy jadvaldagi 
formula, Ag ga mos keladi. Vodorod – hydrogene (H), uglerod – carbone (C), temir – fer (Fe), 
kislorod – oxygene (O), qo‘rg‘oshin – plomb (Pb) va ho kazolar ham xuddi shunday.  
 
Albatta, turli xalqlar tilida elementlarning nomi bunchalik turli-tuman ekanligi tasodifiy 
emas.  E’tibor  bergan  bo‘lsangiz,  yuqorida  sanab  o‘tilgan  elementlarning  aksariyati  bilan 
insoniyat  qadim  zamonlardan  beri  yaxshi  tanish.  Xususan,  temir,  qalay,  qo‘rg‘oshin,  mis, 
kumush,  oltin,  simob  metallari  va  oltingugurt  deyarli  hamma  qadimgi  xalqlarga  ma’lum 
bo‘lgan.  Shuningdek,  o‘rta  asrlarda  alkimyogarlar  tomonidan  kashf  etilgan  elementlar 
nomlarida  ham  shunga  o‘xshash  katta  tafovutni  uchratish  mumkin.  Deyarli  barcha  xalqlar 
qadim zamonlardan beri yaxshi biladigan bu kabi elementlarning har biri uchun hamma xalqda 
mahalliy, o‘ziga xos alohida nom bo‘lishi, boz ustiga, odamlar orasida qo‘llanadigan maishiy 
nomi ham bo‘lishi tabiiy. Ushbu, qadimdan ma’lum elementlarning o‘zbek tilida ham alohida 
nomi bor va ular tabiiyki, davriy jadvaldagi ilmiy nomidan va formulasidan tamomila tubdan 
farq  qiladi.  Asl  o‘zbek  tilida  o‘z  nomiga  ega  elementlar  quyidagilardir:  oltin,  kumush,  mis, 
qo‘rg‘oshin,  qalay,  oltingugurt,  temir,  simob,  rux,  surma.  Ushbu  nomlarning  etimologiyasi 
haqida ham o‘rni kelganda batafsil to‘xtalib o‘tamiz. 
Yuqorida sanab o‘tilgan va deyarli barcha xalqlarga qadimdan  yaxshi tanish bo‘lgan 
elementlardan  7  tasi  metallardir  (Au,  Ag,  Cu,  Fe,  Hg,  Pb,  Sn).  O‘rta  asrlarda  Yevropa 
universitetlarida  mazkur  elementlar  haqida  quyidagicha  ma’nodagi  she’riy  ta’limot  o‘qitilar 
edi:  
Borliqda yetti metall bor, 
Yetti sayyora soniga teng: 
Kumush, temir va mis, 
Oltin, qalay va qo‘rg‘oshin - 
Bizga samo hadya qilgan!  
Ularning otasi oltingugurt, 
va ularning onasi – simob. 
 

---

15 
 
Qadimda  odamlar  ushbu  metallarni  turli  osmon  jismlari  bilan  bog‘lab  tasavvur  qilganlar. 
Xususan,  yaltiroq,  jilvakor  oltin  metali  –  Quyosh  bilan,  kumush  –  Oy  bilan,  qolgan  beshta 
metall esa o‘sha zamonda munajjimlarga ma’lum sayyoralar bilan bog‘lab tasavvur qilingan. 
O‘z navbatida, mazkur osmon jismlari qadimi odamlar uchun turli ma’budlar timsoli sifatida 
ham namoyon bo‘lgan. Qadimgi kohinlar va munajjimlar, har bir osmon jismi o‘ziga tegishli 
bo‘lgan metallni boshqaradi deb ishonishgan va oddiy odamlarni ham shunga ishontirmoqchi 
bo‘lishgan.  Keyingi  zamonlarda,  chunonchi,  o‘rta  asrlarda  yashagan  ko‘plab  alkimyogarlar 
ham  turli  kimyoviy  element  haqidagi  bilimlarni  asosan  o‘sha  qadimgi  kohinlardan  va 
munajjimlardan  qolgan  manbalar  asosida  o‘rganishgan  bo‘lishsa  kerak.  Harholda,  o‘rta  asr 
alkimyogarlarida  ham  mazkur  yetti  metall  turli  xil  osmon  jismlari  bilan  bog‘lab  tasavvur 
qilingan.  Tabiiyki,  bu  alkimyogarlar  o‘z  qo‘lyozmalarida  mazkur  metallarni  osmon 
jismlarining  nomlari  bilan  atab  yozib,  kezi  kelganda,  metallni  ifodalaydigan  shartli  belgi 
sifatida  ham,  o‘sha  osmon  jismlarining  odatda  munajjimlar  qo‘llaydigan  belgilaridan 
foydalanishgan.  Boz  ustiga,  ushbu  qadimdan  ma’lum  metallar  soning  7  ta  ekanligi,  ayrim 
xalqlarda hafta kunlarini ham ushbu metallar bilan bog‘lab yuritish amaliyotini kelib chiqishiga 
sabab  bo‘lgan.  Borib-borib,  alkimyogarlar  va  munajjimlarning  asarlarida,  mazkur  metallar 
uchun ma’budlarning nomi, hafta kunlari va osmon jismlarining nomi va ramzlari ishtirokida, 
o‘ziga  xos  lug‘at  shakllangan.  Quyidagi  jadvalda,  qaysi  metall  qaysi  osmon  jismi,  qaysi 
ma’bud va qaysi hafta kuni bilan bog‘lab tasavvur qilinganini ko‘rish mumkin: